O‘zbekistonda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning boshlang‘ich nuqtasi sifasida mamlakat iqtisodiy rivojlanish modelining o‘zgarganligini olish mumkin.
Davlat boshqaruvida amalga oshirilayotgan islohotlar, O‘zbekistondagi iqtisodiy va ijtimoiy hayotda yuz berayotgan liberalizatsiya ham shundan dalolat beradi. Tabiiyki, bunday qat’iy islohotlar Toshkentning tashqi siyosatini o‘zgartirmasdan qo‘ymaydi.
Garchi uning strategik tamoyillari o‘zining avvalgi qiyofasini saqlab qolayotgan bo‘lsa ham: ya’ni yirik dunyo markazlaridan bir xil uzoqlikda bo‘lish, kim bo‘lishidan qat’iy nazar ikki tomonlama munosabatlarning ustuvorligi, ko‘p tomonlama integratsiya formatlarida ishtirok etmaslik. O‘zbekiston tashqi siyosati asosida har doimgidek egoistik milliy manfaat mavjud — mamlakatga har qanday zarar keltirishi mumkin bo‘lgan kelishuvlar rad etiladi.
Tashqi siyosatdagi "Mirziyoyev taktikasi" "Karimov taktikasi"dan faqat siyosiylashuv darajasi pastligi hamda asosiy urg‘ular iqtisodiy ta’sirlar targ‘ibotiga qaratilgani bilan farq qiladi.
Ustuvorlik mintaqagami?
O‘zbekiston prezidentining mintaqaviy munosabatlar ustuvorligi haqidagi ilk bayonotlari kuzatuvchilarga juda optimistik xulosalar qilishga imkon berdi, xususan, mintaqada 5 ta sobiq ittifoq davlatlarining qandaydir integratsion ittifoqi yaratilishi haqida taxminlar yuzaga keldi.
Shunga qaramay, Ostonada mart oyida Toshkent tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan tadbir o‘tkaziladi.
Markaziy Osiyo davlatlari va Qozog‘iston rahbarlari ishtirokida bo‘lib o‘tadigan mintaqaviy sammit allaqachon katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi, negaki tashabbus turli integratsion loyihalarning an’anaviy tarafdori Qozog‘istonga emas, balki O‘zbekistonga tegishli edi.
2017 yil noyabrda O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev mintaqadagi muammolarni oliy darajada muhokama qilish va samarali hal etish imkonini beruvchi Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining maslahat kengashini tashkil etish taklifi bilan chiqqan edi.
Ostonada ushbu g‘oya qo‘llab quvvatlandi va unga aniq tashkiliy shakl berildi.
Ammo, o‘sha vaqtndayoq O‘zbekiston prezidenti bunda gap yangi xalqaro tashkilot yoki qandaydir integratsion tuzilma haqida bormayotganiga aniqlik kiritib o‘tgan edi.
Misol uchun, Toshkent, Ostona, Ashxobod, Dushanbe yoki Bishkek o‘z mustaqilligini yuqori darajadagi, ko‘plab millatlar va xalqlar uchun umumiy bo‘lgan ma’muriy tuzilmalarga berish istagi bo‘lmagan (va bu masala hech qachon muhokama qilinmaydi).
Integratsiya haqida esa faqatgina ayrim siyosatchilar, ekspertlar, mualliflar tomonidan fikr bildirish bilan cheklanadi va bu borada ayniqsa O‘zbekistonda juda kam gapiriladi.
Birlik illyuziyasi
Barcha sobiq ittifoq mamlakatlarining integratsiya tashabbuslari — ular esa o‘ndan ortiq bo‘lgan — ijobiy natijani ko‘rsatmagan, Markaziy Osiyoning birligi, madaniyati va umumiy tarixi haqidagi gap so‘zlar — afsona bo‘lib, zamonaviy axborot olami bunga to‘lib-toshgan.
O‘tgan davrda mintaqa davlatlari yagoda davlat tuzilmalari doirasida faqat kuch orqali birlashgan, davrning tarixiy o‘lchovida esa — qisqa vaqtga va ko‘p hollarda — tashqi kuch ta’sirida: bular Chingizxon, Amir Temur, Rossiya imperiyasi, SSSR….
Shunday qilib, martda Qozog‘istonda bo‘lib o‘tadigan sammit mintaqada hamkorlikni optimallashtirish uchun foydali vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin va bundan ham ko‘proq — ikki tomonlama va uch tomonlama shakllarda yuzaga keladigan uzoq muddatli muammolarni hal qilish imkonini beradi. Toshkent va Ostona tashabbusidan bundan ortiqni kutish maqsadga muvofiq emas.
Toshkent — Ostona
Qozog‘iston va O‘zbekiston o‘rtasida iqtisodiy hamkorlik faollashadi, transport va energetika sohalarida uchlik O‘zbekiston-Qozog‘iston-Turkmaniston hamkorlik davom etadi. Mintaqada suv-energetik sohasi dolzarbligicha qolmoqda. Bir qator Xitoy loyihalari tufayli transport-tranzit sohasi ham rivojlanadi.
Toshkent va Ostona bo‘lib o‘tadigan muzokaralar faqatgina kelgusi sammit doirasida emas, balki ochiq oydin kelajak uchun alohida e’tiborni talab qiluvchi yana bir muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tomon mavjud: bu butun mintaqadagi vaziyatga ta’sir ko‘rsatish borasida o‘zaro hamkorlik qilishdir.
Nazarboyev va Mirziyoyev bir necha bor marta mintaqadagi mas’uliyat to‘g‘risida fikr bildirishgan.
Ostonadagi sammitda maslahat kengashini tashkil etish — bu ta’sirni boshqarish mexanizmalarini yaratish, buning ijrosi uchun milliy organlardan yuqori turuvchi tuzilmalar yoki qandaydir alyanslarni tuzishni talab qilmaydi.
Turli darajadagi hamkorlik
Sovet ittifoqdan keyingi davrdagi tajriba shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston ishtirokisiz mintaqaviy hudud makon to‘liq bo‘lmagan, bo‘linib qolgan va samarasiz bo‘lgan.
Bu qisman Turkmanistonga ham qo‘llaniladi. Oddiy jo‘g‘rofiy joylashuvi tufayli Markaziy Osiyo rasmiy doirasidan tashqarida ishlashga intiladi.
O‘zbekistonning ko‘p tomonlama formatlarda ishtirok etmasligiga sodiq qolayotganligi bois, mintaqadagi har qanday sohadagi aloqalar nafaqat turli darajadagi hamkorlik qilish bo‘lishi mumkin yoki muayan aniq loyihalar doirasida mavjud bo‘ladi.
Ushbu hamkorlikning samaradorligi na Qozog‘iston va Qirg‘izistonning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi yoki ODKBda ishtirok etishiga, na Turmanistonning maxsus xalqaro maqomiga halaqit berishi kerak emas.
Qisqa vaqt ichida O‘zbekiston rahbariyati o‘z chegaralari atrofidagi deyarlik barcha davlatlar bilan munosabatlarning mohiyatini jiddiy yangilashga muvaffaq bo‘ldi.
Garchi, har xil sifat va turli darajalarga ko‘ra, barcha 5 ta sobiq sovet respublikalarining o‘zaro munosabatlarini bir ittifoq standartiga birlashtirishga qodir emasligini tasdiqlaydi.
O‘zbekiston — AQSh — Afg‘oniston
O‘zbekistonning yangi rahbariyati Moskva va Pekin (2017 yil bahor) bilan munosabatlarda muvaffaqiyatli boshlandanidan so‘ng Toshkentning navbatdagi vazifasi Vashington va Yevropa davlatlari bilan munosabatlarda yangilangan shaklni tasdiqlashi dolzarb bo‘lib qoldi.
Ushbu ishning bosqichlari Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil sentabr oyida BMTning 72-chi Bosh assambleyasi va AQSh poytaxtida o‘tkazilgan O‘zbekiston-AQSh biznes forumida ishtirok etishi bo‘ldi.
2018 yil boshida ham AQSh bilan jadal aloqalar O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari sifatida bo‘ldi.
17 yanvar kuni Vashingtonda Tashqi ishlar vaziri Abdulaziz Komilov AQSh siyosiy masalalar bo‘yicha davlat kotibi o‘rinbosari Tomas Shennon bilan uchrashdi.
31 yanvar kuni Komilov Toshkentda AQSh Janubiy va Markaziy Osiyo masalalari bo‘yicha davlat kotibi yordamchisining birinchi o‘rinbosari Elis Uellsni qabul qildi. Ushbu uchrashuvda Oliy Majlis senat raisining birinchi o‘rinbosari Sodiq Safoyev va Afg‘oniston bo‘yicha maxsus vakil Ismatilla Ergashev qatnashdi.
Bunday faolliklarga hatto ba’zi kuzatuvchilarga "AQSh va O‘zbekiston o‘rtasidagi yaqinlashuvning yangi boschiqi" haqida fikr bildirishga imkon berdi.
21 yanvar kuni O‘zbekiston va Afg‘oniston 2018-yil mart oyi yakunida Toshkentda "Afg‘oniston — tinchlikka yo‘l" mavzusida xalqaro konferensiya o‘tkazish bo‘yicha qo‘shma tashabbus bilan chiqishdi.
"Toshkent uchrashuvi 2018-yil fevral oyi yakuniga rejalashtrilgan "Qobul protsessi" yig‘ilishini ikkinchi yig‘ilishi mantiqiy davomi bo‘ladi, shuningdek, turli darajadagi umumiy xalqaro sa’y-harakatlar doirasida erishilgan natijalarni mustahkamlashga xizmat qildi", — deb ta’kidladi Abdulaziz Komilov Markaziy Osiyo va Afg‘oniston bo‘yicha o‘tkazilgan BMTning Xavfsizlik kengashida yig‘ilishi chog‘ida.
Keyingi Komilovning fevral oyidagi Tehron, Dehli va Islomobodga tashriflari ushbu sohalarda O‘zbekiston tashqi siyosatining faollashuvi boshlanishi sifatida ko‘rish mumkin.
Shubhasiz, uchta poytaxda bo‘lib o‘tgan uchrashuvlarda ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirishning umumiy masalalari ham muhokama qilindi.
Biroq tashriflarining eng asosiy vazifasi Eron, Hindiston va Pokistonni Afg‘oniston masalasi bo‘yicha Toshkentda bo‘lib o‘tadigan konferensiyaga jalb qilinishi bo‘ldi.
Biroq Toshkentning Afg‘oniston yo‘nalishdagi faoliyati alohida siyosati sifatida qaralmaydi. Yanvar oyining ikkinchi yarmida Nyu-Yorkda S5+1 shaklida Markaziy Osiyo MDH davlatlari va AQSh diplomatik vakillarining uchrashuvlari bo‘lib o‘tdi.
"Katta Markaziy Osiyo" eski loyihasining asosiy maqsadi — C5 + 1 shaklining qisqartirilgan shakli bo‘ldi, bu mintaqaning geosiyosiy va geoiqtisodiy jihatdan Rossiya va Xitoydan ajratib olish va uning AQSh nazorati ostida Yaqin Sharq va Janubiy Osiyodagi qo‘shni davlatlar bilan yaqinlashtirish hisoblanadi.
Bu esa, amerikaliklarning Markaziy Yevroosiyo mintaqasida barqaror o‘rnashib olishiga imkon beradi, Rossiya, Xitoy va Eron o‘rtasida chegaralarga juda muhim strategik pozitsiyani egallaydi.
O‘zbekiston ushbu loyihada markaziy o‘rin egallab turibdi.
Ostona bilan raqobatmi?
O‘zbekistonning "Afg‘oniston — tinchlikka yo‘l" mavzusida xalqaro konferensiya o‘tkazish tashabbus ikki maqsadni ko‘zlamoqda.
U mamlakatning mintaqaviy siyosatda yangi qat’iy maqomini tasdiqlashi kerak.
Shu vaqtgacha mintaqa davlatlaridan faqat Qozog‘iston jiddiy xalqaro o‘yinchi sifatida maydonda bo‘lgan. Ostonada Suriya, Ukraina, Tog‘li Karabax muammolari bo‘yicha muzokaralar tashkil qilgan.
Agarda Toshkent tashabbusi rivojlanib ketsa, Ostona bu formatdagi monopoliyasi tugaganini tan olishga majbur bo‘ladi. Biroq, bu Qozog‘iston va O‘zbekiston o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning ijobiy xususiyatiga hozircha ta’sir ko‘rsatmaydi.
Hozirgi kunda O‘zbekiston tashabbusi va BMT shafeligida Ashxobodda Turkmaniston tomonidan afg‘on hukumati bilan "Tolibon" o‘rtasida muzokaralarni o‘tkazish tashabbusining yangicha talqinidir.
Bu parallel jarayonlar bo‘lishi mumkin, ammo ular bir-biri bilan bog‘liq ekanligini yaqqol ko‘rsatdi, bu so‘ngi 2-3 oy ichida Toshkent va Qobul, Qobul va Ashxobod o‘rtasida ikki tomonlama aloqalar jadalligi bilan tasdiqlanadi.
Shuningdek, Toshkent tashabbusi Afg‘oniston mavzusi va boshqa masalalar bo‘yicha Qozog‘iston-AQSh muzokaralariga zid emas.
Toshkent — Vashington
Mintaqaviy siyosatdagi AQShning geosiyosiy raqiblari — Rossiya, Eron, Xitoy, shuningdek tashqi siyosat bo‘yicha noaniq holatda bo‘lgan Pokiston — yangi tashabbus doirasida qandaydir muhim ahamiyatga ega bo‘lgan qarorlarga ta’sir ko‘rsatishga imkon berilishi ehtimoldan yiroq.
Qobulning tashqi siyosiy faoliyati Vashingtondan strategik tarzda boshqarilishiga hech shubha yo‘q.
Qobul Toshkent bilan munosabatlarning yangi darajasiga o‘tishi bejiz emas. Bu masalan, Qobul hukumati Afg‘oniston masalasiga oid Rossiya tashabbuslariga munosabatida ko‘rish mumkin.
O‘zbekiston o‘zining iqtisodiy va qisman siyosiy modelida tashqi bozorlarga chiqish yo‘llarini, shuningdek, tashqi investitsiya masalasini inobatga olishi zarur.
Mamlakatning xalqaro maydonda obro‘si oshishi investitsiya muhitiga o‘z ta’sirini ko‘rsatishi kerak, Afg‘oniston bo‘yicha vaziyatga jalb qilingan davlatlar — Eron, Pokiston, Hindiston — bozorlar va tovarlarni transchegaraviy aloqalardagi ishtirokchilar sifatida juda muhimdir.
Garchi, albatta, o‘z shaxsiy maqsadlarga erishi borasida parallel ravishda, Toshkent, to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita AQSh mintaqaviy siyosati vazifalarini ham bajarmoqda.
Buni Toshkent va Vashington o‘rtasida yaqinlashuv yangi bosqichi sifatida kvalifikatsiya qilib bo‘lmaydi.
O‘zbekiston o‘zining tashqi siyosiy doktrinasi doirasida ko‘p tomonlama, o‘zining milliy manfaatlariga mos keladigan yo‘nalishlarda davom etmoqda.
Bu hozirgi maqsadlarga erishishning yo‘lidir, shuningdek, Xitoy bilan strategik sherikchilik va o‘zaro manfaatli hamkorlik qilish va Rossiya bilan ittifoqchilik munosabatlarining muvozanatidir.
