TOShKENT, 28 mar — Sputnik. Butun dunyoda Boeing 737 MAX samolyotlari parvozini ta’qiqlash va buyurtmalarning bekor qilinishi tufayli Boing korporatsiyasi AQSh iqtisodini pastga sho‘ng‘itmoqda, deb yozadi RIA Novosti mualliflaridan biri Maksim Rubchenko.
Iqtisodiy oqibatlar
Butun dunyoda aviakompaniyalar Boeing 737 MAX samolyotlaridan voz kechmoqda. Xususan, Garuda Indonesia kompaniyasi umumiy qiymati 5 milliard dollar bo‘lgan 49 ta Boeing 737 MAX samolyotlaridan voz kechdi.
Ekspertlar fikriga ko‘ra, ushbu holat boshqa yirik mijozlarning ham Boeing 737 MAX samolyotlardan voz kechishiga olib kelishi mumkin. Ayni damda Boeing 737 MAX samolyotlarining eng yirik xaridorlari - Norwegian, SpiceJet, Ryanair, Jet Airways, Lion Air, Flydubai, Southwest kompaniyalaridir.
Norwegian kompaniyasi 737 MAX samolyotlari parvozlari ta’qiqlanishi munosabati bilan aviakompaniyaning o‘nlab samolyotlari bekor turib qolayotganini va ular Boingdan har bir samolyotning 1 oy davomida bekor turishi uchun 250 ming dollarlan tovon puli talab qilishilarini aytishmoqda.
JP Morgan iqtisodchilari hisob-kitobiga ko‘ra, Boeing 737 MAX muammosi tufayli 2019-yilda AQSh YaIMini 0,6 %ga kamayishi mumkin.
Xo‘sh, shuncha kishining o‘limiga sabab bo‘lgan, shuncha katta iqtisodiy muammolarga sabab bo‘lgan, Boeing 737 MAX samolyotlarining birin-ketin qulab tushishi sababi nimada?
Falokat sababi juda chuqur
Lion Air va Ethiopian Airlines sssamolotlari falokati sabablarini o‘rgangan mutaxassislar bir ovozdan falokat sababi boshqaruv tizimiga yashirincha o‘rnatilgan MCAS kompyuter dasturi bo‘lganini aytishmoqda.
Samolyot qulashiga texnik sababi MCAS bo‘lsada, aslida muammo juda chuqur joylashgan. Keling bir boshidan boshlaylik.
The New York Times nashri jurnalistlari yozishiga ko‘ra, 2011-yilda Airbus kompaniyasi 20 %gacha yonilg‘i iqtisod qiluvchi Neo modelini savdoga chiqarganidan so‘ng, Boeing raqibidan ortda qolmaslik uchun tezkor choralar izlay boshlaydi.
Butunlay yangi samolyot yaratish uchun bir necha yil vaqt hamda 32 milliard dollar mablag‘ kerak edi. Boeing bo‘lsa osonroq yo‘ldan borishga qaror qiladi va eski Boeing 737 samolyotni yangi katta turibinali motor bilan jihozlashga qaror qiladi.
Lekin o‘lchami katta bo‘lgan dvigatel eski motorlar o‘rniga mos tushmas edi, shuning uchun uni belgilangan joyidan yuqoriroqda o‘rnatishga qaror qilinadi. Oqibatda samolyotning muvozanati yo‘qoladi va parvozda uning burni (old qismi) ko‘tarilib ketadigan bo‘lib qoladi.
Ushbu kamchilikni bartaraf qilish maqsadida Boeing mutaxassislari MCAS nomli maxsus kompyuter dasturi yaratishadi. Ushbu dastur samolyot uchi ko‘tarilib ketganda uni avtomatik ravishda pastga tushirishga mo‘ljallangan edi.
Dastur samolyot boshqaruv tizimiga mutlaq yashirincha o‘rnatiladi. Uning mavjudligi haqida Boeing hech bir aviakompaniyaga yoki uchuvchiga yoki boshqaruv yo‘riqnomasida lom-mim deymaydi.
Kasalni yashirsang isitmasi oshkor qiladi.
Keyin ma’lum bo‘lishicha, dastur juda “xom” bo‘lib chiqadi. U kerak bo‘lmaganda ham o‘zidan o‘zi ishlab ketar, belgilangandan 4 baravar ko‘proq samolyotni sho‘ng‘itar ekan.
346 kishining umriga zomin bo‘lgan Lion Air va Ethiopian Airways kompaniyalari samolyotlari qulashi aynan mana shu MCAS dasturi tufayli, uning yashirin ishlashi va uchuvchilarning uning borligidan bexabarligi tufayli sodir bo‘lgan.
Poraxo‘rlik emas lobbizm
Shu o‘rinda o‘rinda o‘z o‘zidan savol tug‘iladi: qanday qilib yaxshi sinalmagan dastur va tizim FAAdan sertifikat oldi? Nima uchun, Boeing ushbu dasturni yashirishga urindi?
Birinchidan, kompaniya katta dvigatel samolyotga mos tushmaganini va samolyot muvozanati yo‘qotganini yashirishga uringan.
Ikkinchidan esa FAA - Amerika Federal Aviatsiya boshqarmasi Boeingga juda xayrixox bo‘lib, sertifikatlash va boshqa yumushlarni Boeingning o‘ziga ishonib topshirib qo‘ygani ma’lum bo‘ldi.
Yana bir qiziq holat – Boeing amerika senatidagi uning manfaatlarini himoya qiluvchi senatorlarga yiliga 15 milliondan ortiq to‘lashi ham ma’lum bo‘ldi. Bu summa amerika uchun ham juda katta deyilmoqda. Ha aytmoqchi, amerikada bu pora emas lobbizm deyiladi.
Ayni damda ushbu holat yuzasidan FBR jinoyat ishi ochib tekshiruvni boshlagan. FAA – esa butun dunyoda o‘ziga bo‘lgan ishonchini yo‘qotdi. Aynan shu sabadan Efiopiyada qulagan samolyotning qora qutisi ichidagi ma’lumotni o‘qish uchun amerikaga emas Fransiyaga olib borildi.
Xo‘sh endi nima bo‘ladi?
Kecha Boeing 200dan ortiq uchuvchilar, injenerlar va aviakompaniya rahbarlarini to‘plab yangilangan MCAS dasturi haqida taqdimot marosimi o‘tkazishdi. Lion Air, Ethiopian Airways hamda Garuda International kompaniyalari vakillari unda ishtirok etishmadi.
Asosiy xaridorlar esa ko‘proq raqib kompaniyalar mahsulotlari bilan qiziqishni boshladi. Xususan, Airbus kompaniyasining NEO laynerlariga bo‘lgan buyurtmalar soni kesikn oshib bormoqda. Xitoy rahbari yaqinda Yevropa bo‘ylab qilgan safari doirasida Airbus bilan 300ta ana shunday samolyotlarni sotib olish haqida shartnoma imzoladi.
O‘tgan haftada Indoneziya vakillari Rossiya Savdo va sanoat vaziri bilan Rossiyaning eng yangi MS-21-300 yo‘lovchi samolyotlari bilan qiziqqan. Ayni damda ushbu samolyot Rossiya va Yevropada sertifikatsiyadan o‘tmoqda.
