TOShKENT, 21 okt — Sputnik. O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganiga rosa 27-yil bo‘lmoqda. Mustaqillikdan oldin, hatto, Mustaqillik haqidagi deklaratsiyadan ham oldin o‘zbek tiliga davlat tili berilishida ramziylik borga o‘xshaydi. Chunki millat ozod bo‘lishi uchun avvalo o‘z orini, sha’nini anglab yetishi kerak. Til esa millat uchun or-nomusning asosiy ustuni.
Masalan, adabiy tilimizning ta’sirchanligi talab darajasida emas. U yozma shaklga ega bo‘lib qolgan. Ovoz chiqarib o‘qilganda o‘ta rasmiy va hissiz tuyuladi.
O‘zbek tilida ishlanayotgan aksariyat seriallar, kinolarning juda ommalashmayotganining bir jihati ham shundan – ular adabiy tilda yaratiladi. Adabiy til, aytildi, o‘z ohangini yo‘qotgan, jaranglamaydi, his-hayajonni to‘liq berolmaydi. Rasmiylikka, kitobiylikka aylangan. Faqat tarjima kinolarda, seriallarda badiiy tilni yaxshi qabul qilamiz. Nazarimizda buni o‘sha – chet elliklar gapirayotganday tuyuladi-da.
Albatta, keyingi paytlarda bu borada ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘lmoqda. Sekin-astalik bilan adabiy tilda ham hissiyot, tuyg‘uni ifodalashni o‘rganyapmiz. Bundan to‘rt-besh yil burun ham xususiy kinolarda lahjalar, boshqa tillardan olingan so‘zlar orqali tuyg‘uni ifodalashga harakat qilinar edi.
Ayb adabiy tilda emas, gap uning tovarga aylanib qolganida. Hozirda son-sanoqsiz kishilar gap-so‘zni sotib kun ko‘radi. Ularning barchasi ham o‘zlari qurol qilib olgan bu unsurni to‘liq biladi, deb bo‘lmaydi.
Adabiy til ishlatilganda nutqning ravonligi, silliqligiga e’tibor berilib, undagi hayajonga, samimiylikka ahamiyat berilmaydi. Chunki silliq gapirish, ravon o‘qishning meyorlari ko‘p. Ularga to‘liq rioya qilish esa uni rasmiy va hissiz tilga aylantirib qo‘yadi. Aslida ko‘plab meyorlar insoniyat tomonidan buzish, aylanib o‘tish yoki iqtidorsiz kishilarni amallab bir qolipga solish uchun o‘ylab topilgan.
Shunday meyorlar Nikulinning kinoga tushishini rad etadi, Visoskiyning kuylashini inkor qiladi. Ular meyorlar qolipiga sig‘magan, shuning uchun ham his-tuyg‘uni aniqroq, to‘liqroq ifoda qilishgan.
Adabiy tilning siyqalashishi, unda samimiylikning yo‘qolishini aniq ko‘rsatuvchi bir soha bor – qiziqchilik.
Hozirda o‘zini hurmat qilgan yozuvchilar asarlarida sheva unsurlaridan ko‘proq foydalanish payida. Tanqidchilar ham badiiy asarda, hech bo‘lmasa, qahramonlar tilida sheva bo‘lishini talab qiladi. Shu orqali tilda yuzaga kelgan siyqalikka barham berishmoqchi.
Tilning siyqalashishi, unda his-hayajonni, tuyg‘uni to‘liq ifodalab bo‘lmasligi bora-bora tilimizni keyingi avlodlar lug‘at bilan o‘qiydigan darajada o‘zgartirib yuboradi. Chunki odamlar o‘z his-tuyg‘ularini to‘liqroq, aniqroq bayon etishni istaydi, izlanishda bo‘ladi. Tuyg‘uni ifodalash vazifasini o‘z zimmasiga olgan til buning uddasidan chiqolmasa, uni o‘zgartirishga majbur bo‘lishadi.
Shunday bo‘lmaslik uchun esa avvalambor tilga ohangni, samimiylikni qaytarish lozim.
So‘zamol xalq emasmiz. Amallab uch-to‘rt so‘zni to‘qishtirib, bir nima degan ham xo‘p odam biz uchun. Lekin baribir, kinochilarimiz, radio, televideniyadagilar silliq gapirishni emas, samimiy so‘zlash, his-hayajonni ifodalashni bosh mezon qilib olishsa yaxshi bo‘lardi.
Ancha vaqt ongimizga turk tili, xususan, o‘zbek tili harbiy til sifatda hech nimaga arzimaydi, degan aqidani singdirib keldilar. Biroq bu tildan olingan ko‘plab so‘zlar rus harbiy atamalarida ishlatilishini tan olishmadi. Bundan tashqari, rus tarixchisi, turkiylar tarixini chuqur o‘rgangan olim L.Gumelov, aynan turk tili harbiy til bo‘lganligi Turkiya davlati tashkil topishi, shakllanishi va rivojlanishiga asosiy ta’sir ko‘rsatganini ta’kidlaydi.
Albatta, bu tilga ayricha qarashlar kecha yoki o‘tgan kuni paydo bo‘lgan emas. Bir paytlar uni faqat harbiy til sifatida qabul qilishgan va unda go‘zal, nafis misralar yaratish mumkin emas, degan qarashlar bo‘lgan. Biroq Navoiyning ijodi bu qarashlarni yerparchin qildi.
Bugun tildagi eng katta muammo – so‘zlashuv tilining g‘ariblashuvi, unda o‘zga tillar qorishiqlarining ko‘plab ishlatilishidir.
"Er bermoq – jon bermoq" filmida Dilnoza Kubayevaning qahramoni "porishka" degan so‘zni ko‘p ishlatadi. Shu so‘z xalq orasida ommaviy ravishda ishlatilgandayam mayli edi. Uni to‘rt-besh tantiq qizdan boshqa hech kim bilmaydi-ku, kinoda nega ishlatishadi? Bu o‘rinda ushbu so‘z faqat oliftagarchilik uchun ishlatilgan, xolos.
…Bir holatni iftixor bilan ta’kidlash lozim, shu muborak zaminimizdan o‘tgan ko‘plab xonlar, sarkardalar, ilm ahli til sofligi, turk tilining obro‘si uchun kurashib keldilar.
Navoiy bu tilning jozibasi va qudratini ko‘rsatish uchun "Xamsa"ni yaratdi, Amir Temur tilning harbiyda ishlatish ahamiyatini oshirdi.
Biroq ushbu holatlar o‘z-o‘zidan boshqa haqiqatni ko‘rsatadi: agar tilni mustahkamlash uchun muntazam kurash olib borilgan ekan, demak xalqda o‘zga tillarga moyillik, ularga og‘ib ketish kayfiyati mavjud ekan-da?!
"Kul Tigin" bitigidagi alamli hayqiriqni eslang: "Turk beklari turkcha otini tashladi, tabg‘ach beklarining tabg‘achcha otini qabul qilib, Tabg‘ach xoqoniga qaram bo‘ldi".
Birgina shu gapning zamirida qancha ma’no va armon yotganini anglash mumkin. Bunday hayqiriqlar har kimni hushorlikka chorlashi, ko‘zini ochishi va til masalasi hech kimning shaxsiy ishi emasligini tushunib yetishiga turtki bo‘lishi lozim.
Shu o‘rinda til to‘g‘risida so‘z yurita turib, ismlar haqida ham ikki og‘iz gapirib o‘tish joiz.
"Kul Tegin" bitigidagi hayqiriq bekorga bitilmagan. Ism nafaqat odamning, balki millatning ham belgisi, ko‘zgusi va o‘ziga xosligi.
Tarixda millatning yo‘qolib ketishi, yangi bosqichga chiqishi inson ismining o‘zgarishi bilan kechgan. Bir paytlar, sobiq SSSRda ham barcha millatlarni yo‘qotib, sovet millatini tashkil qilish g‘oyalari keng tus olgan va bu odamlarning o‘z farzandlariga g‘alati-g‘alati ismlar qo‘yishi bilan birga kechgan. Shukr qilish kerak, bu holat barham topib ketdi va endi odamlar farzandlarga milliy an’analardan kelib chiqib ism tanlamoqda.
Achinarli jihati, guvohnoma yozib beradiganlarning chalasovodligi, tilni bilmasligi millatning aksariyat qismini nomunosib ismlarda yurishiga olib kelmoqda. Hozirda ismining yozilishida xatosi bo‘lmagan inson kamdan kam topiladi. Xodja, Dosmat, Maxamat va boshqa son-sanoqsiz ismlar borki, ularning baxtsiz egalari, manqurt o‘zini shu darajaga olib kelgan qalpog‘iga jon-jahdi bilan yopishgani kabi, shu nomunosib ismni himoya qilishga va uni aynan shu holda yozishni boshqalardan talab etishga majbur.
O‘zga tillarni hurmat qilgan holda, ona tilini ulug‘lash, undan faxrlanish millatning kelajagini belgilaydi. Bugun ko‘cha-ko‘yda odamlar o‘z tilidan uyalmay, hazar qilmay, bemalol gapirayotgan bo‘lsa, bilingki, bu millatning kelajagi bor.
Til tozaligini ta’minlash uchun yoshlarga tillarni yaxshiroq o‘qitishimiz lozim.
O‘zga tillardan so‘z kirib kelishi butkul salbiy holat ham emas, aslida. O‘z davrida Navoiy ham o‘zga tillar so‘zlaridan foydalangan. Qolaversa, rus so‘zlarini adabiy tilga birinchi bo‘lib olib kirgan ijodkor Zavqiy bo‘ladi.
Rus tili haqida so‘z borar ekan, aytish lozimki, u bugungi o‘zbek tiliga ta’sir ko‘rsatayotgani uchun aybdor emas. Va bu holat faqat o‘zbek tili bilangina yuz berayotgani yo‘q. Bir vaqtning o‘zida bugun rus tilshunoslari ham o‘z tillarini chetdan kirib kelgan so‘zlar, yangidan paydo bo‘layotgan jargon(sleng)lardan tozalolmay sarson.
Nima deb o‘ylagandingiz? XXI asr, globallashuv davri! Madaniyatlar, qadriyatlar, tamaddunlar to‘qnashmoqda, kesishmoqda. Jahonda insoniyatning birlashish, umumiylashish jarayoni kechmoqda. Shunday holatda asosiy muomala vositasi bo‘lgan til chekkada tura oladimi? Yo‘q, albatta.
Haliyam bizning yoshlar yangi so‘z va ibora yaratishga, ularni chekkadan o‘zlashtirib, o‘zlariga moslashtirib olishda rus yoshlarichalik emas. Ruslar o‘z farzandlarini yaxshiroq, to‘g‘riroq tushunish uchun "Yoshlar slenglarining izohli lug‘ati"ni ham chop etishdi. Bu yaxshimi yomonmi, bir narsa deyish qiyin. Bir jihatdan til boyiyotganga o‘xshaydi. Axir har xil so‘zlar ko‘paymoqda-da. Ikkinchi jihatdan avlodlar o‘rtasida jarlik yuzaga kelmoqda. Ular bir-birlarini yaxshi tushunmaydi. Qolaversa, bu "sleng"larni o‘qib, tilning boyiyotganiga ham shubhalana boshlaysan, kishi. Yangi kirib kelayotgan bir so‘z yoki birikma yuzlab so‘zlarni muomaladan siqib chiqarmoqda. So‘z qashshoqligi yuzaga kelmoqda.
Shunday bir holatni bizning yoshlar orasida ham kuzatish mumkin.
Lekin kishini quvontiradigani, biz hali yoshlarni tushunish uchun izohli lug‘at chiqarish darajasida emasmiz.
Umuman, tillar ko‘lmakka aylanib qolganda, yo‘qolib ketadi. Shuning uchun u rivojlanib, taraqqiy etib borishi kerak.
Tillarning tarixiga nazar soling, ular doim o‘zgalar hisobiga boyib, rivojlanib borgan.
Bir paytlar turkiy til arablar ta’sirida, so‘ng rus tili turkiy ta’sirida rivojlangan.
Ispan tilida gaplashadigan Lotin Amerikasi xalqlari esa hanuzgacha bu tildan minnatdor. "Ispanlar barcha boyligimizni talab ketdi, lekin bizga o‘zlari bilmagan holda eng katta boylikni – ispan tilini tashlab ketishdi", deyishadi ular.
Rus tilini dunyoning boy tillaridan biri sifatida o‘rganish hech qachon hech kimga zarar qilmagan. Bu tilning taraqqiyotiga hissa qo‘shgan buyuk shaxslarning ko‘plari umuman rus ham emasdi. Masalan, "Jonli buyuk rus tilining izohli lug‘ati"ni yaratgan V.V.Dalning ajdodlari skandinaviyalik bo‘lgan. Turgenevning ajdodlari turkiylar bo‘lgan. Aytmatov bu tilda qanchalar go‘zal asarlarini yaratdi.
Gap rus tilining go‘zalligida ham emas. Gap shundaki, har bir til o‘z holicha go‘zal, jozibali va betakror. Har qanday til bebaho boylik. Uni o‘rgangan kishi esa o‘sha boylik sohibiga aylanadi. Shuning uchun ham til o‘rganish hech qachon salbiy baholanmagan. Chala-chulpa gapirishning negizini til o‘rganishdan emas, chalasavodlikdan va fikr sayozligidan qidirish kerak.
So‘z so‘ngida bir narsani alohida ta’kidlab o‘tmoqchi edim: millatning kelajagi, hatto, uyda dasturxon boshida qaysi tilda valaqlashib o‘tirishimizga ham bevosita bog‘liq.
