Moskvadagi O‘yinlarning bronza medali sovrindori, SSSRda ayollar xokkeyining asoschilaridan biri Alina Xam 40-yil o‘tgach, 1980-yilning jazirama yozini, shiddatli janglarni va jahon bayrami muhitini esga oldi.
Birinchilar va jasurlar
Alina bolaligidan sport bilan shug‘ullangan - atletika va suzish bilan shunchaki zavq uchun. Hammasi ilgari taniqli bo‘lgan bokschi Miriman Kim ularning Andijondagi maktabiga jismoniy tarbiya o‘qituvchisi sifatida ishga kirganida o‘zgardi. U maktab negizida gandbol bo‘yicha jamoasini yaratdi, unga Alina ham qabul qilindi. Uch yildan so‘ng, murabbiy o‘zi uchun ham, o‘zining qo‘l ostidagilari uchun ham mutlaqo yangi o‘yinni – chim ustida xokkeyini ochib berdi.
"Mehnat" ("Trud") erkaklar jamoasi allaqachon respublikada o‘ynayotgan edi, ammo qizlar uchun bu debut bo‘ldi, ularning murabbiy uchun esa bu mutlaqo yangi noma’lum yo‘l edi. Kim o‘z shahrida yangi sahifadan "Andijanka" jamoasini yaratdi.
"Bizni hammamizni, gandbolchilarni xokkeyni o‘rganishga taklif qilishdi. Bizga chavganlar va forma berildi, bir 22 kishilik birinchi tarkibga aylandik. Murabbiy biz bilan birga o‘rgandi. Axir Miron Dmitriyevichning o‘zi ham chim ustida xokkey haqida hech narsa bilmasdi. U erkaklar jamoasi murabbiylari bilan maslahatlashardi, ammo uning o‘zi ham tashkil topganiga atigi bir necha yil bo‘lgan edi. Bundan tashqari u Moskvaga ham malaka oshirgani borar edi: sport qo‘mitasi unga qoidalar va hakamlik tizimiga oid o‘quv qo‘llanmalarni berdi, poytaxtlik murabbiylari esa o‘z tajribalari bilan o‘rtoqlashdi”, - deydi Alina Yegorovna.
1976 yilda aynan "Andijanka"dan SSSRda ayollar chim ustidagi xokkeyi sport turi sifatida vujudga keldi. Viloyatda yana to‘rtta jamoa paydo bo‘ldi - ularga sobiq gandbolchi qizlar va ko‘pkurash sportchi-qizlari jalb qilindi. Keyinchalik butun Ittifoq bo‘ylab ayollar klublari ochildi.
Yangi xokkeychi-qizlar har kuni maktab darslaridan keyin mashg‘ulotlar o‘tkazishgan. Ba’zan ochiq maydonda, ba’zan qo‘l to‘pi zalida. Keyin jamoa sun’iy qoplamali stadionga taklif qilindi. Qizlar Moskva va Leningraddagi musobaqalarda qatnasha boshladilar.
"Biz uchun bu musobaqalar motivatsiyali mashg‘ulotlaridek, mahoratni oshirish usuli kabi bo‘lgan", - deb eslaydi Alina Xam. Darvoqe, u jamoaning boshlanishidanoq butun yo‘lni bosib o‘tgan ikki xokkeychilardan biri. Ko‘pchiligi bir-ikki oydan keyin chiqib ketishardi. Buning sabablari ko‘p bo‘lgan: ba’zi qizlarni bu sport turi ularni ilhomtirmasligini tushundi, kimdir o‘qishi, oilasi yoki mentaliteti tufayli.
"Andijanka"ning birinchi tarkibiga asosan tatar, rus qizlari va bitta koreys qizi – men, kirganmiz. Keyin Andijon tumanidan bitta qobiliyatli o‘zbek qizini - Muxabbat Haydarovani topdilar. U rus tilida deyarli gapirmasdi, qat’iy axloqli patriarxal oilada tarbiyalangan. Musobaqalarda har doim shimi ustidan yubka kiyib qatnashar edi. Bu qoidalarga zid edi, jamoa tanbehlar olardi. Ammo keyinchalik bu qiz jamoaga kirishib uzoq vaqt o‘ynadi. Lekin jarohati tufayli Olimpiadaga chiqolmadi”, - deb eslaydi Alina Yegorovna.
Millati, aniqrog‘i, familiyasiga kelsak. Olimpiadadan oldin Alina Xamdan familiyasining oxirgi harfini o‘zgartirishni iltimos qilishgan.
“Ular meni “Xam” kulgili eshitiladi va ahmoqona izohlarni qo‘zg‘atadi deb ishontirishgan. Ammo mening g‘azabim keldi: mening familiyam - bu mening bir qismim. G‘alati familiyalar kammi? Natijada sportchi Xam g‘urur bilan maydonga chiqardi va hatto g‘alati familiyali mashhurlar ro‘yxatiga kirdi. Mayli, men o‘z kelib chiqishim bilan faxrlanaman!” - deydi ayol.
Moskvadagi O‘yinlarga murabbiylar shtabi butun Ittifoqdan 15 xokkeychini tanlab oldi. Boshqa jamoalardan ikkita-uchtadan sportchi bo‘lgan bo‘lsa, "Andijanka"dan birdaniga to‘rttasi olindi: Alina Ham, Valentina Zazdravnix, Nelli Gorbatkova va Leyla Axmerova.
Afsuski, o‘zbek jamoasining murabbiyi to‘rt yillik asosiy musobaqada qatnashmadi - uning nomzodi ko‘rib chiqilgan, ammo oxir-oqibat ular jamoani boshqa mutaxassisga topshirdilar. Keyinchalik jamoadagilarning aksariyati Kim SSSR uchun oltin medalni qo‘lga kirita olishi mumkinligini aytishgan.
Daryo bo‘lib oqqan "Fanta", otalarcha g‘amxo‘rlik va Yaponiya sovg‘alari
Olimpiada qatnashchilari Moskvaga kelib, shahar atrofidagi ko‘p qavatli binolarga joylashdilar. Hammani jinsiga qarab qat’iy taqsimladilar: hatto sportchilar orasida er-xotinlar bo‘lsa ham, ular alohida binolarga joylashtirilgan va bir-birlarini oldiga borishlariga ruxsat berilmadi. Alina Yegorovnaning eslashicha, binoning har bir kirish joyida beshtadan militsioner navbatchilik qilgan.
"Biz, sportchilarni, KGB zobitlari yashirincha kuzatib turgan. O‘yinlar boykot qilingani sababli, qattiq nazorat bo‘lgan: balkim chet ellik mehmonlar biror narsa qilishar, balkim avrashar? Xavfsizlik xodimlari hamma joyda biz bilan birga yurishardi, biz mashg‘ulotlarga boradigan avtobuslarda hamroh bo‘lishardi. KGB yigitlari sport kiyimini kiyib, diqqatni jalb qilmaslik uchun, ommaga qo‘shilib ketardi. Menda paradda guruhdagi qizlarimiz bilan ketayotganimiz, yon tomonlarimizda esa qo‘riqchilarimiz tushgan fotosurat ham bor. Kiyimlarimiz bir xil bo‘lgan va tashqaridan biz xuddi bir do‘stona kompaniyaday ko‘ringanmiz”, - deydi Olimpiada-80 sovrindori tabassum bilan.
Sportchilar tez fursatda davlat xavfsizlik xizmati xodimlari bilan umumiy til topdilar, hatto ular uchun Olimpiya shaharchasida import narsalarni sotib olishdi, axir u yerga sportchilar, mehmonlar va xodimlardan tashqari hech kim kira olmasdi.
"Axir, ular ham esdalikka ta’qiqlangan narsalarni xohlaganlar: yigitlar bizga pul berishardi, biz do‘konga borib, sotib olib kelardik", - deb eslaydi Alina Yegorovna.
Olimpiya shaharchasida mo‘l-ko‘llik hukm surgan edi: "Fanta" va "Koka-Kola" daroday oqqan, import kitoblar va kiyimlar - juda arzon narxda. Har bir sportchiga mahalliy restoranlarda ovqatlanish uchun 22 rubldan talon berilgan.
“Bu juda katta pul edi, biz toshib ketguncha yerdik. Ovqatlar har xil edi, men hatto o‘zbekistonlik oshpazni ham uchratdim. Yana men vatanimdan mahsus Moskvaga yetkazib berish uchun o‘stirilgan katta gilos va o‘riklarni yedim. Uyda men bunchalik mevalarni ko‘rmaganman. Qizlarimiz bilan, Toshkentga qaytgach, o‘zimiz yeb, qarindoshlarimizga ham baham ko‘rishimiz uchun, mazali pishloq va kolbasalarni sotib oldik va ularni o‘z manzillarimizga yubordik”, - deya eslaydi xokkeychi.
Hindistonning quritilgan suvarak qo‘shilgan ekzotik taomlaridan, bunday urf-odatlarga odatlanmagan sovet qizlari dahshatga tushishdi.
Madaniy dastur ham, ayniqsa viloyatlardan kelganlarni, hayratda qoldirdi.
“Paxmutovani birinchi marta ko‘rganimni eslayman, uning bo‘yi qanchalik kichkina ekanligiga hayron bo‘ldim! Bu televizor ekranidan unchalik sezilmasdi. Basketbolchi Ulyana Semonova menda aksincha taassurot qoldirdi. O‘sha paytda u allaqachon Olimpiya chempioni va ikki karra jahon chempioni edi, shuning uchun u mashhur odam maqomida edi. Uning bo‘yi 208 sm edi! Men-ku kichkinagina, nozikina edi”, - davom etadi Alina Yegorovna.
Ochilish marosimida xotin-qizlar xokkey jamoalari oxirgi bo‘lib chiqishdi. Hammaga oppoq kostumlar berildi, musobaqalarda esa qizlar oq-qizil forma va getrada qatnashdilar. Qahramonimizda esa Yaponiyadan noyob sovg‘a esdalikka qoldi. Yaponiyalik sportchilarning o‘zlari Moskvadagi o‘yinlarga boykot e’lon qilishdi, ammo ishbilarmonlar o‘z mahsulotlarini sotish va reklama qilish uchun olib kelishdi. Olimpiadaning barcha ishtirokchilariga yorqin krossovkalar sovg‘a qilindi.
Xokkeychilar odatiy oyoq kiyimida o‘ynashga qaror qilishdi, lekin Alinaga yumshoq krossovkalar juda yoqib qoldi va ochilish o‘yinida u maydonga shu krossovkalarda chiqdi. U o‘ynab bo‘lgach, kiyinish xonasiga yapon kompaniyasining vakili kirdi, Xam ismli sportchini chaqirdi va ... unga ochiqchasiga yana bir juft krossovka solingan qutini topshirdi. Ma’lum bo‘lishicha, bunday sovg‘a musobaqa boshida faqat shu krossovkada o‘ynaydiganlarga berilgan. Ertasi kuni Alinaning do‘stlarining barchasi yaponiyaliklarning yangi krossovkalarini kiyib chiqishdi, ammo ikkinchi juft oyoq kiyim bu safar berilmadi.
Dovurak debut
SSSR terma jamoasi uchun ushbu turnir birinchi katta musobaqa bo‘lgan. Hamma hali tajriba kamligini bilardi, lekin boykot tufayli Moskvaga ushbu sportning ko‘plab yirik jamoalari kelmaganligi sababli g‘alaba qozonish imkoniyatlari bor edi.
SSSR, Hindiston, Gollandiya va Germaniya terma jamoalari medallar uchun kurash olib borishlari kutilgan. Ammo hindistonliklar hayratlanarli darajada sust o‘ynashdi, nemis va gollandiyalik ayollar esa kurashni tark etishdi. Ammo Zimbabve terma jamoasi hammani hayratda qoldirdi.
Olimpiada “oltini” taqdirini oxirida kiritilgan va o‘tkazib yuborilgan gollar o‘rtasidagi farq hal qildi. Chexiya bilan o‘yin durang bilan yakunlandi va SSSR terma jamoasi faqat bronza uchun kurashishiga to‘g‘ri keldi.
"Biz juda xafa bo‘ldik! Biz ayniqsa o‘z uyimizda, muxlislarimiz ko‘zi oldida oltinni qo‘lga kiritishni juda xohlardik", - deydi Xam.
Ammo bu, ayniqsa “Andijanka”da Miriman Kim tayyorlagan to‘rt nafar tarbiyalanuvchisi uchun katta muvaffaqiyat bo‘ldi.
Chim ustida xokkey bo‘yicha musobaqalardan keyin qizlar yana futbol va basketbolga borishga muvaffaq bo‘lishdi. Atmosfera zavqli va unutilmas edi.
"Lujniki bo‘ylab yurasan - tribunalar tomoshabinlarga to‘la, hamma qichqirib qarsak chalmoqda va senga va bir-birlariga qo‘l siltamoqda. Hayotimda boshqa hech qachon bunday ajoyib voqea bo‘lmagan. O‘yinlarga boykoti ufayli Moskvaga kelmaganlar juda afsusda bo‘lgan, men esa ushbu tadbirning bir qismi bo‘lish baxtiga muyassar bo‘ldim", - deydi xokkeychi.
Uyda sovrindorlarni qahramonlar sifatida kutib olishdi. Sportchilarni trap oldida respublikaning birinchi shaxslari kutib olishdi, keyin ularga tantanali qabul uyushtirishdi. Sport qo‘mitasining va’da qilingan mukofot pulidan tashqari, qizlarga bittadan kvartira ham taqdim etildi.
Oilaviy burch va ildizlarga qaytish
Ota-onasining iltimosiga binoan, Alina Xam sportdagi karerasining yuqori bosqichida tibbiyot fakultetiga o‘qishga kirdi. Ular oila o‘z shifokoriga ega bo‘lishini juda xohlashgan, ularga bu kasb juda yoqqan. Yana bir muncha vaqt sportchi xokkeyni o‘qish bilan teng olib borib, o‘ynashni davom ettirdi, ammo Los-Anjelesdagi o‘yinlar boykot qilinganidan so‘ng, ular asosiy kasbga ega bo‘lish vaqti keldi deb qaror qilishdi.
Tibbiyot institutini tamomlagach, Alina Yegorovna Andijon shahridagi bolalar shifoxonasida pediatr bo‘lib ishladi, so‘ng “Zvezda” jamoasida ish boshladi - O‘zbekistonda erkak xokkeyi aynan shu jamoadan boshlangan. Buning uchun Xam Leningradda uch oylik amaliyotni yakunlab, sport shifokori malakasini oldi.
Olimpiada-80 sovrindorining tinch hayotini fojia o‘zgartirdi: otasi avtohalokatga uchradi va miya jarohatini oldi. Keyin murakkab operatsiya bo‘ldi, undan keyin Yegor Xam yana 12-yil yashadi va shu vaqt davomida qizi unga g‘amxo‘rlik qildi.
Otasi vafotidan keyin Alina Yegorovna Toshkentga ko‘chib o‘tdi, ammo u yerda ham ish topish qiyin edi. 2000-chi yillarda bir nechta kasblarni o‘zgartirishiga to‘g‘ri keldi – buyurtmaga tort pishiruvchisidan rieltorgacha.
"Men pul topishim uchun ko‘p ishlashimga tshg‘ri keldi. O‘zimning farzandlarimni tarbiyaladim va vaqt o‘tishi bilan Toshkentga onam va akamni ko‘chirib o‘tdim. Akam 2009-yilda vafot etdi va uning uchta o‘g‘lini o‘z zimmamga oldim", - deydi Moskva Olimpiadasi sovrindori.
Alina Xam o‘zining tarixiy vatani - Koreyada ham bo‘ldi. U yerda u mahalliy avtozavodda ishladi.
"Men Koreyaga 2004-yilda - "Koriada" mahalliy madaniyat festivaliga borgandim. Olimpiya qo‘mitasi prezidenti MDH davlatlarida yutuqlarga ega koreys sportchilarni taklif qildi. Biz Chedjudo orolida, dengiz bo‘yida ajoyib dam oldik. Darvoqe, men doim hayron bo‘laman: o‘zbeklar hamma joyda bor! 2012-yilda men Ansanda "Samarqand" kafesiga duch keldim. Egalari - o‘zbek emigrantlari, barcha milliy taomlar tayyorlanadi", - deb eslaydi Xam.
2014 yilda Alina Yegorovna Toshkentga qaytib keldi - keksa onasi doimiy parvarish va davolanishga muhtoj edi. Qizi shifokorlikka o‘qigani bejiz bo‘lmadi - endi u onasining dori-darmonlarni o‘z vaqtida qabul qilishiga va zaiflashayotgan sog‘lig‘ini qo‘lidan kelganicha qo‘llashga harakat qildi. Alinaning o‘g‘li oilasi bilan Koreyada ishlaydi, katta akasi esa Yekaterinburgga ko‘chib o‘tdi. Yoshlikdagi do‘stlari ham Rossiyaga chaqirishmoqda, ammo Alina Yegorovna deyarli butun umri o‘tgan mamlakatni tark etishni istamayapti.
U haligacha o‘zini kasbda namoyon qilishni, Toshkentda o‘zining shaxsiy tibbiy firmasini ochishni xohlayotganini aytdi. Kuchi, bilimi va tajribasi bor, ammo hozircha bo‘sh vaqt yetmayapti. Lekin, u tarbiyalab o‘z o‘rnini topgan, munosib farzandlari va jiyanlaridan va nevaralarini tarbiyalaganidan baxtiyor. Yoshligidan sport orqali chiniqqani taqdirning qiyinchiliklarini yengishga yordam berdi.
