Aleksandr Sobko. Gaz bozori, neft bozori kabi, talab pasayishiga duch kelmoqda. Albatta, isitish va kommunal sohalarda talab barqaror, ammo sanoatda, elektr energetikasi (sanoat maqsadlarida) obyektiv sabablarga ko‘ra pasaymoqda. Neft sanoatidan farqli o‘laroq, gaz sohasida OPEK++ ga o‘xshagan kelishuvlar yo‘q, ya’ni bu yerda faqat bozor kuchlari ishlaydi. Agar "gaz OPEK" mavjud bo‘lganda, neft sanoatidagi vaziyatga qaraganda narxlarni ushlab turish ancha osonroq bo‘lardi - chunki gazga talab pasayishi neft sektoriga qaraganda pastroq va ishlab chiqarishni tartibga solish osonroq. Gaz sanoati uchun yana bir qiyinchilikni bu sohada karantindan oldin ham taklifning haddan tashqari ko‘pligi: STGning bashoratdan tashqari haddan tashqari ko‘p ishlab chiqarilishi, shuningdek, iliq qish va Yevropaning Ukraina tranziti to‘xtatilishi amalga oshirilmaganligi sababli o‘ta to‘ldirilgan omborxonalari.
Qanday bo‘lmasin, gaz sohasida raqobat kuchaymoqda, importchilar tobora kamroq sotib olishmoqda, narxlar esa pasaymoqda, garchi ular hali neft sanoatidagi kabi qulamayapti. Hozirgi kunda dunyoda gazga bo‘lgan talabning pasayishi tasviri yo‘q, ammo turli mamlakatlarda bu holat har hil, ularning barchasida energiya tashuvchilari qoldiqlari va iste’mol sektorlarida gaz ulushi turlicha. Masalan, AQShda sanoat va elektr energiyasini ishlab chiqarishda ham gaz pasayishi kuzatilmayapti. Hindistonda vaziyat boshqacha: davlatning ONGC kompaniyasi talab pasayishi sababli o‘z ishlab chiqarishini 15 foizga qisqartirdi. Agar biron bir mamlakat o‘z ishlab chiqarish quvvatlari jo‘mraklarini bursa bu mantiqan to‘g‘ri, gazni import qilish esa nodonlik (va Hindiston vaziyatida bu STGdir), import faqat kafolatlangan shartnoma majburiyatlari ("ol yoki to‘la") doirasida bilan saqlanib qolishi mumkin. Yevropada elektr energiyasini ishlab chiqarishda gazdan foydalanish chorakka kamaydi.
Natijada, STG uchun spot narxlar rekord darajaga – bir million Britaniya issiqlik birligi (BIB) uchun 2 dollardan sal ko‘proqgacha tushib ketdi, bu bir ming kubometr uchun taxminan 70 dollarni tashkil etadi. Hozirgi neft narxlariga yaqin neft bilan bog‘liq kontrakt narxlari ham joylashmoqda: neft narxi 25 dollar sharoitida, STG narxi bir million BIB uchun 3 dollar atrofida turadi.
Eslatib o‘tamiz, suyultirilgan gaz xalqaro gaz savdosining uchdan bir qismini tashkil etadi, ammo butun dunyo gaz bozorining 15 foizidan kamroq. Rossiya quvurli gaz eksporti haqida nima deyish mumkin? Rossiyadan Yevropaga gaz yetkazib berish hozirda kamaymayapti va bu yil uchun maksimal darajaga yaqinlashmoqda. To‘g‘ri, shuni ta’kidlash kerakki, 2020-yil, Ukraina tranziti holati ba’zi oqibatlari tufayli, eksport hajmi pasayishi bilan boshlandi. Tez orada eksport hajmi tiklandi, ammo o‘tgan yilgiga nisbatan 15-20 foiz pastroq hajmda. Qanday bo‘lmasin, Yevropa Ittifoqidagi karantinlar Rossiya eksportiga ta’sir ko‘rsatmayapti. Garchi Liviya va Jazoirdan Italiyaga eksport hajmi salkam ikki baravar pasaygan.
Ammo isitish mavsumida ko‘p ham bo‘shatilmagan Yevropadagi yer-osti gaz omborlari (PXG) hozirda ikki baravar kuch bilan to‘ldirilmoqda. Shu sababli, bu yil Ukraina PXG obyektlari ham Yevropaning gaz bozorida faol ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘lishlari qiziq. Agar neft sanoatida bo‘lgani kabi, biron bir muddat karantin tadbirlari davom ettirilsa, omborlarning barcha quvvatlari to‘ldirilishi turgan gap. Bu holda, Ukrainada yer osti gaz omborlarining bo‘sh hajmlari sotuvchilarga yozda o‘ta past narxlarda to‘ldirish uchun qiziqtirishi mumkin.
Shu bilan birga, eksportning ham kamayishi ehtimoli bor. An’anaga ko‘ra, suyultirilgan gaz uchun ichki yuqori narxlar tufayli, STG eksportini qisqartirish uchun birinchi nomzod AQSh hisoblanadi. Qolgan ishlab chiqaruvchilar, to‘liq tannarx bo‘yicha zarar ko‘rsalar ham, joriy xarajatlarni qoplash uchun STG va gaz ishlab chiqarishni saqlab qolishadi.
Shunga qaramay, biz hozircha STG zavodlarining to‘liq to‘xtashini kuzatmapmiz. Garchi rasmiy belgilar bo‘yicha, bu allaqachon ro‘y berishi mumkin edi. AQShdagi narx bir million BIB uchun 1,8 dollarni tashkil etadi, unga suyultirish uchun 15 foizni va yetkazib berish uchun yana bir dollarni qo‘shamiz va Yevropada narx 3 dollarni tashkil etadi. Hozirda YeIda narxlar ancha past, taxminan ikki dollar, lekin nima uchun eksport hanuz davom etmoqda? Gap shundaki, operatsion (joriy) xarajatlarni hisobga olish kerak.
Eng yorqin misol - bu transport xarajatlari. Rasmiy asosda, bu aynan operatsion xarajatlar. Aslida, ba’zi hollarda, gaz tashuvchilar uzoq muddatli tashuvda, ya’ni ijara haqi allaqachon to‘lanib bo‘lgan.
Shunda yetkazib berish uchun faqatgina yoqilg‘i xarajatlari hisobga olinadi: neft ortidan arzonlashgan kema yoqilg‘isi, qo‘p holatlarda esa kema harakatlanayotganda bug‘lanib ketadigan suyultirilgan STG gazi ishlatiladi.
Shunga qaramay, biz AQSh va Yevropada gaz narxi deyarli tenglashadigan vaziyatga yaqinmiz (2 dollar atrofida)! To‘g‘ri, shuni ham ta’kidlash kerakki, bu Amerikaning asosiy xabidagi narxlar, mintaqaviy xablarda narxlar pastroq bo‘lishi mumkin. Qanday bo‘lmasin, eksportni to‘liq to‘xtatish haqida gap yo‘q, ammo kelgusi oylarda AQSh suyultirilgan gazining 10tadan 30tagacha rejali yetkazib berilishni bekor qilish haqida xabarlar mavjud.
Shunisi qiziqki, AQShda ichki narxlar pasaymayapti, hatto biroz ko‘tarildi ham: kotirovkalar bir million BIB uchun ikki dollargacha (!) ko‘tarilib tushdi. Albatta, bu oddiy vaziyatda unchalik katta ko‘rsatkich emas, ammo pandemiya sharoitida juda yaxshi. Bu nima bilan bog‘liq? Birinchidan, ilgari yozganimizdek, AQShda gazga talab deyarli tushmadi. Ikkinchidan, qazib olish kamaymoqda – bir million BIB uchun ikki dollardan past narx ishlab chiqaruvchilar uchun nomaqbul, gaz qazish qurilmalari soni ham doimiy ravishda kamayib bormoqda (garchi neft singari tez bo‘lmasa ham). Uchinchidan, eslatib o‘tamiz, AQShda ishlab chiqarilayotgan gazning taxminan 20 foizi neft qazib olishda qo‘shilib chiqadigan gazdir, demak, neft qazib olishning qisqarishi ham gaz qazib olishning pasayishiga olib keladi.
AQShda ichki narxlarning oshishi yaxshi yangilik, chunki joriy sharoitda aynan shu kotirovkalar global gaz narxlari uchun ma’lum bir "tubi" ni belgilaydi. Ijobiy yangiliklar haqida yana bir bor. Platts prognozlariga ko‘ra, 2020-yilda STG global bozori hatto to‘rt foizga o‘sadi ham(!). Taqqoslash uchun, 2019-yilda sektor 13 foizga (355 million tonnagacha) o‘sdi va bu juda yaxshi o‘sish deb hisoblanmoqda, yaqin yillarda, hatto bazaviy, koronavirusli ssenariygacha bo‘lgan o‘sish ko‘rsatkichlari kamroq bo‘lishi kutilgan edi. Rossiya ishlab chiqarishi ham o‘tgan yilgi o‘sish sur’atlarga ulushini qo‘shdi, birinchi navbatda "Yamal SPG"ning 2-chi va 3-chi liniyalari hisobiga.
Gaz va suyultirilgan gaz narxlarini yana qanday omillar qo‘llab-quvvatlashi mumkin? Koronavirusning talab tomonida qulashi koronavirusni yetkazib berish bo‘yicha cheklovlar bilan (ba’zi tarmoqlarda karantin choralari tufayli) qisman qoplanishi mumkinligi to‘g‘risida fikrlar mavjud (turli sohalar uchun). Hozircha bugungi kunga qadar gaz sohasida biz mavjud gaz qazib olish va suyultirilgan gaz zavodlari nuqtayi nazaridan buni aniq kuzatmadik, garchi ba’zi ishlab chiqarish maydonlarida koronavirusning yuqishi allaqachon qayd etilgan. Biroq, qurilayotgan ishlab chiqarish obyektlari uchun bunday muammo allaqachon mavjud. Shu jumladan, "Arktik SPG-2" uchun gravitatsion platformalar qurilayotgan Murmanskda ham. Ammo koronavirusning yaqqol ta’siri Mozambikdagi bir loyihada namoyon bo‘ldi. Biz bu mamlakatda STG loyihalariga yetarlicha katta e’tibor bermoqdamiz, chunki yaqin yillarda aynan shu yerda (va shuningdek, qo‘shni Tanzaniyada ham) dengiz shelfi gaz zaxiralariga asoslangan eng yirik STG ishlab chiqarish markazlaridan biri barpo etiladi.
Hozirda (qurilayotgan kichik suzuvchi zavoddan tashqari) bu yerda yirik Mozambique LNG ishlab chiqarish korhonasi qurilmoqda va Rovuma LNG loyihasi qurilishiga tayyorgarlik ko‘rilmoqda. Koronavirusning tarqalishi loyihalarning birinchisida qayd etildi. Bundan tashqari, Mozambikda ekstremistik guruhlar faollashdi. Umumiy hisobda, ushbu ikkala omil qurilishni murakkablashtirishi mumkin va natijada Mozambikda zavodlarning rejalashtirilgan ishga tushirilishini kechiktirishi mumkin, bunda Tanzaniyaning "qog‘ozdagi" loyihalari haqida gapirmasa ham bo‘ladi. To‘g‘ri, shuni ham eslatib o‘tish kerakki, gap bir necha yillik o‘rta muddatli istiqbol haqida ketmoqda. Biroq, global iqtisodiyotning pasayishi karantinlar olib tashlanganidan keyin ham gazga bo‘lgan talabning o‘sish sur’atini pasaytiradi. Shuning uchun agar yangi ishlab chiqarish kutilganidan biroz kechikib ishga tushirilsa, o‘rta muddatli istiqbolda bir necha yil davomida u gaz va STGning jahon narxlarini qo‘llab-quvvatlab turadi.
