Yaqinda “Rosatom” va “O‘zatom” o‘rtasida 2020-yil iyun oyida O‘zbekistonda atom elektr stansiyasini qurish to‘g‘risida shartnoma imzolashni rejalashtirilayotgani ma’lum bo‘ldi. Bu Markaziy Osiyoda yadro sanoatini rivojlantirish bo‘yicha haqiqiy axborot urushlari bilan kechgan uzoq muddatli muzokaralar natijasidir. O‘tgan bir yil davomida mintaqada Qozog‘iston va O‘zbekistonda atom elektr stansiyalari qurilishi, shuningdek, Qirg‘izistonda uranni qazib olish va qayta ishlash masalalari muhokama qilindi. “Rosatom” investor sifatida ishtirok etishga va ushbu muhim biznes loyihalarning bosh pudratchisi bo‘lishiga tayyor edi, qurilish loyihalarining joylari va texnik tafsilotlari belgilanib bo‘lgan edi. Ammo faol va tajovuzkor norozilik kampaniyasi boshlandi. Buning sabablari nimada? Bu haqda Sputnik O‘zbekiston uchun Yevrosiyo tahlil klubining rahbari Nikita Mendkovich mulohaza yuritdi.
135 milliard sabablar
Atom elektr stansiyalarini qurish uchun dunyo bozori “Rosatom” va Westinghouse Electric (AQSh) va Orano SA (Fransiya) kabi g‘arbiy gigant korporatsiyalar o‘rtasidagi kurash obyektidir. So‘nggi yillarda ushbu ikkala xorijiy kompaniyalar ham bankrotlik xavfigagacha bo‘lgan jiddiy muammolarga duch kelmoqdalar.
Hozirda “Rosatom” atom elektr stansiyalari qurilishi dunyo bozorining 70 foizini egallamoqda, bu esa umumiy qiymati 135 milliard dollarga teng 36 ta loyihadir. Kompaniya Xanxikivi (Finlyandiya), Akkaya (Turkiya), Sudaypu va Tanvan (Xitoy), Paksh-2 (Vengriya) va ko‘plab boshqa AESlarni qurmoqda. Raqobatchilar uchun yo‘qotilgan foydaning bunday ko‘lami deyarli har qanday chora uchun asosdir.
Agar tendensiya davom etsa, g‘arblik raqobatchilarning “Rosatom”dan ortda qolishi surunkali bo‘lib qolishi mumkin, chunki real loyihalarsiz texnologiya va tadqiqotlarni rivojlantirish mumkin emas. Xuddi shu Orano allaqachon o‘z loyihalari uchun Rossiyaning TVEL kompaniyasidan (Moskva yaqinida, Elektrostal shahrida) issiqlik chiqaruvchi yig‘ilmalarni ommaviy ravishda sotib olishga majbur, garchi tarixan Fransiya yadro sanoatining dunyo va Yevropa yetakchisi bo‘lgan.
Bundan tashqari, siyosiy jihat ham mavjud. Moskva tomonidan yaratilayotgan O‘rta Osiyodagi atom klasteri muvaffaqiyatsiz CASA-1000 loyihasiga yangi hayot bag‘ishlaydi va gidroelektrostansiyalarga tayanganida paydo bo‘lgan suv tanqisligi muammosini bartaraf etadi. Bu nafaqat pul ishlashga, balki mintaqadagi mojarolarni kamaytirishga yordam beradi. Umuman olganda, ko‘p muammolarni G‘arb ishtirokisiz hal qilishga.
Hozirda Qozog‘istonda Rossiyaning atom elektr stansiyasini qurish mumkinligiga qarshi namoyishlarda ishtirok etgan deyarli barcha tashkilotlar AQShning USAID agentligi yoki mintaqadagi YeI tuzilmalari mablag‘larini taqsimlaydigan Internyus NNO dan grant oladilar. Shunga o‘xshash vaziyat Belarusda ham kuzatilmoqda, bu yerdagi nodavlat tashkilotlari (odatda shtab-kvartirasi chet elda joylashgan, AQSh va Yevropa Ittifoqining moliyaviy ko‘magi bilan ishlaydi) Ostrovesda atom elektr stansiyasi qurilishiga qarshi norozilik bildirishda davom etmoqda.
Qozog‘istonda “Rosatom” taklifini amalga oshirish kechiktirilishi bilanoq, fransuz ishbilarmonlari Qozog‘iston prezidenti Jomart Tokayevga xuddi shunday loyihani amalga oshirish taklifi bilan murojaat qilgani ajablanarli emas. Ammo ba’zi sabablarga ko‘ra bu respublikadagi atom elektr stansiyalariga qarshi bo‘lganlar orasida radiofobiya xurujlarini keltirib chiqarmadi - garchi hozirda Fransiya huddi shunday texnologiyalardan foydalangan holda Rossiyanikiga o‘xshash atom elektr stansiyasini qurishi mumkin.
Atom stansiyalari xavfli emasmi?
Qozog‘iston va Qirg‘izistonda yadroga qarshi kurash kampaniyasi yadroviy texnologiyalardan qo‘rqishni global norma sifatida qabul qiladi. Ammo aslida bu tomoshabinlarning bexabarligidan foydalanishga urinishdir.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida atom energiyasidan foydalanish faqat o‘sib bormoqda. 2005-yilda u ishlab chiqarilgan energiyaning 15 foizini, 2018-yilda esa 26 foizdan ko‘proqni tashkil etdi. Belgiya va Sloveniyada bu ko‘rsatkich 40% dan yuqori. Fransiyada 71% dan ko‘proq (2020 yil fevral oyiga ma’lumot). 2011-yildagi Fukusima fojiasidan so‘ng, ba’zi Yevropa davlatlari yadroga qarshi isteriyadan aziyat chekdilar, ammo bu global meyor emas, balki G‘arbning chap qanot ziyolilarining bir qismi tomonidan qo‘zg‘atilgan joriy moda.
Muammo shundaki, Fukusima va Chernobil bilan bog‘liq qo‘rquvlar ushbu stansiyalarning konstruksiyalari bilan bir qatorda eskirgan. Ularda zamonaviy loyihalarga xos bo‘lgan ko‘plab himoya mexanizmlari yo‘q edi. “Rosatom” tomonidan ishlab chiqilgan va O‘zbekiston va Qozog‘istonda ishlatilishi kutilayotgan VVER-1200 reaktorlari hech qachon avariyalarga sabab bo‘lmagan va texnik nosozliklar yoki tabiiy ofatlar bilan bog‘liq tahdidlardan yuqori darajada himoyalangan.
Nazariy jihatdan, har qanday zamonaviy ishlab chiqarish obyektlari, shu jumladan eng odatiylari ham, katta yo‘qotishlarga olib keladigan katta avariyalar xavfini tug‘diradi: go‘sht zavodlarida ammiak, suv inshootlarida xlor oqib chiqishi mumkin. Ulardan ham atrofdagi yuzlab va minglab odamlar jabr ko‘rishi mumkin. Neft sanoatida mumkin bo‘lgan yong‘inlarchi?
Kimyo sanoati to‘g‘risida nima deyishimiz mumkin. Tarixdagi eng katta texnologik ofat Fukusima emas, balki Bxopaldagi (Hindiston) Amerika kimyo zavodida sodir bo‘lgan halokat bo‘lib, 18 ming kishining hayotiga zomin bo‘lgan (ularning 3 mingtasi kimoviy moddalar tarqalgandan keyingi birinchi kun ichida).
Biroq, hech kim bu xavflarni kimoviy yoki neftni qayta ishlash zavodlaridan voz kechish uchun sabab deb bilmaydi. Zamonaviy texnologiyalarning bekor qilinishi, albatta, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarning oldini oladi, ammo ochlik, sovuq va kasallik natijasida ko‘proq qurbonlar bo‘lishini kafolatlaydi.
Energiya taqchilligi va ekologiya
O‘zbekiston allaqachon elektr energiyasining tanqisligiga duch kelmoqda va uni qo‘shni davlatlarda sotib olishga majbur bo‘lmoqda. Hozirda Qozog‘iston vaziyatni o‘zi uddalamoqda, ammo respublikani qayta industrializatsiyalashtirish bo‘yicha ulkan dasturlari yangi ishlab chiqarish quvvatlarini talab qiladi. Eng konservativ hisob-kitoblarga ko‘ra, keyingi 10-yil ichida mamlakat muqarrar ravishda energiya tanqisligiga duch keladi.
“Birinchi qo‘ng‘iroq” 2019-yil iyul oyida Olmaota viloyatida ro‘y bergan energiya kollapsi deb hisoblanishi mumkin. Shahar va respublikada mavjud bo‘lgan energiya tizimi doirasida tanqislik issiqlik elektr stansiyalari tomonidan qoplanishi mumkin, ammo ularning chiqindilari darajasi hozirgi kunda real va jiddiy muammoni tashkil etmoqda. Mahalliy ekologlarning hisob-kitoblariga ko‘ra, issiqlik elektr stansiyalarining chiqindilari Olmaota yashovchilarining o‘rtacha yarim yillik umrini tortib oladi.
Aslida, O‘zbekiston va Qozog‘iston tomonidan 33,6 GVt quvvatga ega issiqlik elektr stansiyalarini foydalanishga topshirish bo‘yicha qo‘shma rejalari amalga oshirilsa, bu mintaqaviy ekologik ofatni anglatadi. Gidroyelektrostansiya qurilsa, suv inqirozini yanada kuchaytiradi. Bular atom elektr stansiyalarining potensial zarariga qaraganda ancha haqiqatga yaqinroq tahdiddir.
Qayta tiklanadigan energiya manbalariga umid hali beri sust. Dunyo bo‘yicha mutaxassislar yadroviy energiya eng past tannarxga ega ekanligini bilishadi. Va zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan tinch atomning narxi ham pasayadi.
Modadagi quyosh energiyasi juda qimmat va iqtisodiy jihatdan samarasiz - u G‘arbda davlat subsidiyalari hisobiga rivojlantirilmoqda. SkyPower Global quyosh elektr stansiyasining (AQSh - Kanada) O‘zbekistondagi loyihasi bunga yaqqol misol bo‘lib, yaqinda hukumatdan energiyani juda yuqori narxda sotib olishni talab qildi, va ular qurilishni boshlash uchun pul yig‘olmayaptilar.
Shunday qilib, hozircha mintaqa muammolarining yagona yechimi tinch atomdir.
Barchaga tinch atom kerak
Hech kimga sir emaski, Markaziy Osiyo yadro klasteri Rossiya tomonidan Janubiy Osiyo mamlakatlariga elektr energiyasini eksport qilish hajmini ko‘paytirish hisobi bilan yaratilmoqda, buning uchun ishlab chiqarish quvvatini kelajak bozorga yaqinlashtirish kerak. Albatta, siz Hindistonda Rosatom qurayotgan Kudankulam AES atrofida klaster yaratish va Rossiyadan Eron orqali Shimol-Janub yo‘nalishi orqali yoqilg‘i yetkazib berish mumkin. Mahalliy hokimiyat va jamiyat bunga faqat xursand bo‘ladilar.
Ammo Moskvaning strategik manfaatlariga uzoqda emas, balki O‘rta Osiyoda ish o‘rinlari yaratish, suv muammolarini qisqartirish va ilg‘or texnologiyalarni joriy etish kiradi. Chunki Rossiya, har qanday davlat singari, muammolar va qochqinlarning tobora ko‘payib borayotgan manbai bo‘lgan qo‘shni hududlarda emas, balki tinch va osoyishta qo‘shnilardan manfaatdor.
Zamonaviy dunyoda yadro sanoati texnologik taraqqiyotning muhim qismidir. Shuning uchun, masalan, Pragadan turib boshqarilayotgan Chexiya nodavlat notijorat tashkilotlari Belarusiya atom elektr stansiyalarini qurishga qarshi kampaniyani olib boradilar va hech qachon o‘z mamlakatlaridagi Dukovani atom elektr stansiyasiga qarshi chiqmaydilar. Ular radiofobiyani ish joyida ishlab chiqarish vositasi sifatida qoldirishadi, lekin uni o‘z uyiga olib borishmaydi.
Tinch atomning rivojlanishini insonning “olovni jilovlashi” bilan taqqoslash mumkin. Olov ibtidoiy odamlar tomonidan to‘liq tushunilmagan, u qo‘rqitgan va kuydirib qo‘yishi mumkin edi. Ammo usiz hayotni yanada rivojlantirish, himoya qilish va saqlash imkonsiz edi. Shuning uchun odamlar qo‘rquvni yengib, oldinga intilishdi.
