Yaqinda “Rosatom” va “Oʻzatom” oʻrtasida 2020 yil iyun oyida Oʻzbekistonda atom elektr stantsiyasini qurish toʻgʻrisida shartnoma imzolashni rejalashtirilayotgani maʼlum boʻldi. Bu Markaziy Osiyoda yadro sanoatini rivojlantirish boʻyicha haqiqiy axborot urushlari bilan kechgan uzoq muddatli muzokaralar natijasidir. Oʻtgan bir yil davomida mintaqada Qozogʻiston va Oʻzbekistonda atom elektr stantsiyalari qurilishi, shuningdek, Qirgʻizistonda uranni qazib olish va qayta ishlash masalalari muhokama qilindi. “Rosatom” investor sifatida ishtirok etishga va ushbu muhim biznes loyihalarning bosh pudratchisi boʻlishiga tayyor edi, qurilish loyihalarining joylari va texnik tafsilotlari belgilanib boʻlgan edi. Ammo faol va tajovuzkor norozilik kampaniyasi boshlandi. Buning sabablari nimada? Bu haqda Sputnik Oʻzbekiston uchun Yevrosiyo tahlil klubining rahbari Nikita Mendkovich mulohaza yuritdi.
135 milliard sabablar
Atom elektr stantsiyalarini qurish uchun dunyo bozori “Rosatom” va Westinghouse Electric (AQSH) va Orano SA (Frantsiya) kabi gʻarbiy gigant korporatsiyalar oʻrtasidagi kurash obʼyektidir. Soʻnggi yillarda ushbu ikkala xorijiy kompaniyalar ham bankrotlik xavfigagacha boʻlgan jiddiy muammolarga duch kelmoqdalar.
Hozirda “Rosatom” atom elektr stantsiyalari qurilishi dunyo bozorining 70 foizini egallamoqda, bu esa umumiy qiymati 135 milliard dollarga teng 36 ta loyihadir. Kompaniya Xanxikivi (Finlyandiya), Akkaya (Turkiya), Syudaypu va Tyanvan (Xitoy), Paksh-2 (Vengriya) va koʻplab boshqa AESlarni qurmoqda. Raqobatchilar uchun yoʻqotilgan foydaning bunday koʻlami deyarli har qanday chora uchun asosdir.
Agar tendentsiya davom etsa, gʻarblik raqobatchilarning “Rosatom”dan ortda qolishi surunkali boʻlib qolishi mumkin, chunki real loyihalarsiz texnologiya va tadqiqotlarni rivojlantirish mumkin emas. Xuddi shu Orano allaqachon oʻz loyihalari uchun Rossiyaning TVEL kompaniyasidan (Moskva yaqinida, Elektrostal shahrida) issiqlik chiqaruvchi yigʻilmalarni ommaviy ravishda sotib olishga majbur, garchi tarixan Frantsiya yadro sanoatining dunyo va Yevropa yetakchisi boʻlgan.
Bundan tashqari, siyosiy jihat ham mavjud. Moskva tomonidan yaratilayotgan Oʻrta Osiyodagi atom klasteri muvaffaqiyatsiz CASA-1000 loyihasiga yangi hayot bagʻishlaydi va gidroelektrostantsiyalarga tayanganida paydo boʻlgan suv tanqisligi muammosini bartaraf etadi. Bu nafaqat pul ishlashga, balki mintaqadagi mojarolarni kamaytirishga yordam beradi. Umuman olganda, koʻp muammolarni Gʻarb ishtirokisiz hal qilishga.
Hozirda Qozogʻistonda Rossiyaning atom elektr stantsiyasini qurish mumkinligiga qarshi namoyishlarda ishtirok etgan deyarli barcha tashkilotlar AQShning USAID agentligi yoki mintaqadagi YEI tuzilmalari mablagʻlarini taqsimlaydigan Internyus NNO dan grant oladilar. Shunga oʻxshash vaziyat Belarusda ham kuzatilmoqda, bu yerdagi nodavlat tashkilotlari (odatda shtab-kvartirasi chet elda joylashgan, AQSH va Yevropa Ittifoqining moliyaviy koʻmagi bilan ishlaydi) Ostrovetsda atom elektr stantsiyasi qurilishiga qarshi norozilik bildirishda davom etmoqda.
Qozogʻistonda “Rosatom” taklifini amalga oshirish kechiktirilishi bilanoq, frantsuz ishbilarmonlari Qozogʻiston prezidenti Jomart Tokayevga xuddi shunday loyihani amalga oshirish taklifi bilan murojaat qilgani ajablanarli emas. Ammo baʼzi sabablarga koʻra bu respublikadagi atom elektr stantsiyalariga qarshi boʻlganlar orasida radiofobiya xurujlarini keltirib chiqarmadi - garchi hozirda Frantsiya huddi shunday texnologiyalardan foydalangan holda Rossiyanikiga oʻxshash atom elektr stantsiyasini qurishi mumkin.
Atom stantsiyalari xavfli emasmi?
Qozogʻiston va Qirgʻizistonda yadroga qarshi kurash kampaniyasi yadroviy texnologiyalardan qoʻrqishni global norma sifatida qabul qiladi. Ammo aslida bu tomoshabinlarning bexabarligidan foydalanishga urinishdir.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida atom energiyasidan foydalanish faqat oʻsib bormoqda. 2005 yilda u ishlab chiqarilgan energiyaning 15 foizini, 2018 yilda esa 26 foizdan koʻproqni tashkil etdi. Belgiya va Sloveniyada bu koʻrsatkich 40% dan yuqori. Frantsiyada 71% dan koʻproq (2020 yil fevral oyiga maʼlumot). 2011 yildagi Fukusima fojiasidan soʻng, baʼzi Yevropa davlatlari yadroga qarshi isteriyadan aziyat chekdilar, ammo bu global meʼyor emas, balki Gʻarbning chap qanot ziyolilarining bir qismi tomonidan qoʻzgʻatilgan joriy moda.
Muammo shundaki, Fukusima va Chernobil bilan bogʻliq qoʻrquvlar ushbu stantsiyalarning konstruktsiyalari bilan bir qatorda eskirgan. Ularda zamonaviy loyihalarga xos boʻlgan koʻplab himoya mexanizmlari yoʻq edi. “Rosatom” tomonidan ishlab chiqilgan va Oʻzbekiston va Qozogʻistonda ishlatilishi kutilayotgan VVER-1200 reaktorlari hech qachon avariyalarga sabab boʻlmagan va texnik nosozliklar yoki tabiiy ofatlar bilan bogʻliq tahdidlardan yuqori darajada himoyalangan.
Nazariy jihatdan, har qanday zamonaviy ishlab chiqarish obʼyektlari, shu jumladan eng odatiylari ham, katta yoʻqotishlarga olib keladigan katta avariyalar xavfini tugʻdiradi: goʻsht zavodlarida ammiak, suv inshootlarida xlor oqib chiqishi mumkin. Ulardan ham atrofdagi yuzlab va minglab odamlar jabr koʻrishi mumkin. Neft sanoatida mumkin boʻlgan yongʻinlarchi?
Kimyo sanoati toʻgʻrisida nima deyishimiz mumkin. Tarixdagi eng katta texnologik ofat Fukusima emas, balki Bxopaldagi (Hindiston) Amerika kimyo zavodida sodir boʻlgan halokat boʻlib, 18 ming kishining hayotiga zomin boʻlgan (ularning 3 mingtasi kimyoviy moddalar tarqalgandan keyingi birinchi kun ichida).
Biroq, hech kim bu xavflarni kimyoviy yoki neftni qayta ishlash zavodlaridan voz kechish uchun sabab deb bilmaydi. Zamonaviy texnologiyalarning bekor qilinishi, albatta, ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarning oldini oladi, ammo ochlik, sovuq va kasallik natijasida koʻproq qurbonlar boʻlishini kafolatlaydi.
Energiya taqchilligi va ekologiya
Oʻzbekiston allaqachon elektr energiyasining tanqisligiga duch kelmoqda va uni qoʻshni davlatlarda sotib olishga majbur boʻlmoqda. Hozirda Qozogʻiston vaziyatni oʻzi uddalamoqda, ammo respublikani qayta industrializatsiyalashtirish boʻyicha ulkan dasturlari yangi ishlab chiqarish quvvatlarini talab qiladi. Eng konservativ hisob-kitoblarga koʻra, keyingi 10 yil ichida mamlakat muqarrar ravishda energiya tanqisligiga duch keladi.
“Birinchi qoʻngʻiroq” 2019 yil iyul oyida Olmaota viloyatida roʻy bergan energiya kollapsi deb hisoblanishi mumkin. Shahar va respublikada mavjud boʻlgan energiya tizimi doirasida tanqislik issiqlik elektr stantsiyalari tomonidan qoplanishi mumkin, ammo ularning chiqindilari darajasi hozirgi kunda real va jiddiy muammoni tashkil etmoqda. Mahalliy ekologlarning hisob-kitoblariga koʻra, issiqlik elektr stantsiyalarining chiqindilari Olmaota yashovchilarining oʻrtacha yarim yillik umrini tortib oladi.
Aslida, Oʻzbekiston va Qozogʻiston tomonidan 33,6 GVt quvvatga ega issiqlik elektr stantsiyalarini foydalanishga topshirish boʻyicha qoʻshma rejalari amalga oshirilsa, bu mintaqaviy ekologik ofatni anglatadi. Gidroyelektrostantsiya qurilsa, suv inqirozini yanada kuchaytiradi. Bular atom elektr stantsiyalarining potentsial zarariga qaraganda ancha haqiqatga yaqinroq tahdiddir.
Qayta tiklanadigan energiya manbalariga umid hali beri sust. Dunyo boʻyicha mutaxassislar yadroviy energiya eng past tannarxga ega ekanligini bilishadi. Va zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan tinch atomning narxi ham pasayadi.
Modadagi quyosh energiyasi juda qimmat va iqtisodiy jihatdan samarasiz - u Gʻarbda davlat subsidiyalari hisobiga rivojlantirilmoqda. SkyPower Global quyosh elektr stantsiyasining (AQSH - Kanada) Oʻzbekistondagi loyihasi bunga yaqqol misol boʻlib, yaqinda hukumatdan energiyani juda yuqori narxda sotib olishni talab qildi, va ular qurilishni boshlash uchun pul yigʻolmayaptilar.
Shunday qilib, hozircha mintaqa muammolarining yagona yechimi tinch atomdir.
Barchaga tinch atom kerak
Hech kimga sir emaski, Markaziy Osiyo yadro klasteri Rossiya tomonidan Janubiy Osiyo mamlakatlariga elektr energiyasini eksport qilish hajmini koʻpaytirish hisobi bilan yaratilmoqda, buning uchun ishlab chiqarish quvvatini kelajak bozorga yaqinlashtirish kerak. Albatta, siz Hindistonda Rosatom qurayotgan Kudankulam AES atrofida klaster yaratish va Rossiyadan Eron orqali Shimol-Janub yoʻnalishi orqali yoqilgʻi yetkazib berish mumkin. Mahalliy hokimiyat va jamiyat bunga faqat xursand boʻladilar.
Ammo Moskvaning strategik manfaatlariga uzoqda emas, balki Oʻrta Osiyoda ish oʻrinlari yaratish, suv muammolarini qisqartirish va ilgʻor texnologiyalarni joriy etish kiradi. Chunki Rossiya, har qanday davlat singari, muammolar va qochqinlarning tobora koʻpayib borayotgan manbai boʻlgan qoʻshni hududlarda emas, balki tinch va osoyishta qoʻshnilardan manfaatdor.
Zamonaviy dunyoda yadro sanoati texnologik taraqqiyotning muhim qismidir. Shuning uchun, masalan, Pragadan turib boshqarilayotgan Chexiya nodavlat notijorat tashkilotlari Belarusiya atom elektr stantsiyalarini qurishga qarshi kampaniyani olib boradilar va hech qachon oʻz mamlakatlaridagi Dukovanы atom elektr stantsiyasiga qarshi chiqmaydilar. Ular radiofobiyani ish joyida ishlab chiqarish vositasi sifatida qoldirishadi, lekin uni oʻz uyiga olib borishmaydi.
Tinch atomning rivojlanishini insonning “olovni jilovlashi” bilan taqqoslash mumkin. Olov ibtidoiy odamlar tomonidan toʻliq tushunilmagan, u qoʻrqitgan va kuydirib qoʻyishi mumkin edi. Ammo usiz hayotni yanada rivojlantirish, himoya qilish va saqlash imkonsiz edi. Shuning uchun odamlar qoʻrquvni yengib, oldinga intilishdi.
