Yaqinda shunday voqea ro‘y berdi: BMTdagi britaniya vakili Karen Pirs Qrim yarim orolidagi ukrain fuqarolarining "noshud ahvoli" haqida bayonot qilgan edi. Ammo Pirsning bu chiqishiga javoban qrimliklar uni "Qrimga kelib, hammasini o‘z ko‘zi bilan ko‘rishga" da’vat qilishdi.
Ammo bu foydasiz. Chunki amaliyot shuni ko‘rsatadi-ki: agar sen haqiqiy g‘arblik bo‘lsang va g‘arblikka xos fikrlasang, u holda, sen o‘sha yarimorolga kelgan taqdiringda ham, faqat ko‘rishing kerak bo‘lgan narsani ko‘rasan. Boshqacha bo‘lishi mumkin emas.
Yaqinda Sinszanga borgan vaqtimda ushbu fenomenga yana bir karra amin bo‘ldim. Gap aslida bugungi dunyoning ikki-uchta eng o‘tkir siyosiy-tashviqot sujetlaridan biri haqida bormoqda.
Eslatamiz: Xitoy iqtisodiy va boshqa kuch jihatdan AQShga tenglashgan vaqtdan boshlab, u eng yomon davlat va yovuzlik imperiyasi ekanligi ma’lum bo‘lib qoldi. Unga qarshi qaratilgan asosiy ayblovlar orasida shunday band ham bor: Sinszan konslagerlarida bir yoki ikki million uyg‘ur-musulmonlari yotibdi, ular tahqirlovchi mafkuraviy "qayta ishlash" ishlari o‘tkazilmoqda.
Pekinning bu kabi xabarlarga ilk reaksiyasi "qrim reaksiyasi" kabi bo‘ldi: keling-da, ko‘ring. Siz qamoqxonani ekstremistik mafkura profilaktikasi dasturi bilan adashtirdingiz. Dastur bo‘yicha sud qarori bilan yosh jihodchilarni maktablarga yuborishadi, ular u yerda til va mamlakat qonunlari bo‘yicha saboq olishadi. So‘ngra kasb o‘rganib, ishga joylashtiriladi. Bu yerda gap jiddiy jinoyat sodir etmagan yoshlar haqida bormoqda, ular qamoqda o‘tirish o‘rniga mana shunday radikallashishdan chetlashtirilish kurslarini tamomlaydilar.
Bizning Xitoyga safarimiz (16 davlatdan 24 kishi qatnashgan) — bu sensatsiya emas.
Ikki yil ichida (uyg‘ur uyezdlarida maktablar 2017-yildan ochila boshlagan) Sinszanda bunday delegatsiyadan mingga yaqin bo‘lgan. Pekinda akkreditatsiyadan o‘tgan diplomat va jurnalistlarniku aytmasa ham bo‘ladi. Ushbu tanishtiruv missiyasini xitoyliklar ularga xos tashkiliy perfeksionizm bilan Pekindan, Sinszan poytaxti Urumchidan, Qashg‘ar va Aksudan o‘nlab amaldorlar ishtirok etadigan mexanizmga aylantirishgan.
Ma’ruzalar, seminarlar, tonnalab bosma va ko‘rgazma materiallari, avtobuslar, kuzatuvchilar – ayrim hollarda xitoy tomoni barcha harajatlarni ko‘taradi.
Osiyo globalizatsiya qurboni
Xulosa bunday. Provinsiyadagi rahbar ayollardan biri chuqur xo‘rsinadi: g‘arbliklar bu yerga kelayotganini bilamiz, hammasini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rib, bu yolg‘on degan xulosa bilan ketishadi. Lekin biz ularni taklif etishni va qabul qilishni to‘xtatganimiz yo‘q.
Aslida maktab-internat bo‘lib chiqqan "konslager" bo‘ylab ekskursiyadan keyin avtobusimizga qaytamiz va bir-birimiz bilan fikr almashamiz. Oramizdagi chinakam g‘arblik bitta - yaponiyalik yigit. "Daysuke, maktablar haqida qanday fikrdasiz?" "Konslagerlarni nazarda tutapsizmi?" "Yo‘q, maktablarni". "Ular maktabmas. Bu yolg‘on".
Ha, hammasi tushunarli. Yuzlab odamlar bo‘lgan muassasa - bu chet elliklar uchun dekoratsiya. Bizga bu yerda ko‘rsatiladigan barchasi - yolg‘on, hammasi qo‘rqitilgan. Allaqayerdadir, deylik, Lob-Nor sahrosi ortida - insonlar miyasini "qayta ishlovchi" qo‘rqinchli konslagerlar bor: faqat ular haqiqiy, garchi hech kim bu konslagerlarni ko‘rmagan bo‘lsa-da.
Ammo, aftidan, xitoy hukumati g‘arbliklarni ishontirishga shoshilayotgani ham yo‘q. Delegatsiyamiz tarkibi bilan tanishtiraman: oramizda, Saudiya Arabistoni, Qatar, Amirliklar, Albaniya, Pokiston, Turkiya, Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Afg‘oniston, Bangladeshdan, shuningdek, Rossiya, Chexiya va Hindistondan ham vakillar bor.
Gap shundaki, konslagerlar haqidagi soxta xabarlar Xitoyni musulmon olami bilan urishtirishga mo‘ljallangan edi. Ammo musulmon olami propagandaga ko‘pam ishonavermaydi, u vaziyatni joyida o‘rganish uchun delegatsiya yuboradi. Misol uchun, yaqinda Abu dabida o‘tgan Ilom davlatlari tashkiloti uchrashuvida Sinszandagi musulmonlar ahvoli yaxshilangani uchun Xitoy hatto olqishlarga sazovor bo‘ldi.
Xitoyga ekskursiyada ishtirok etgan musulmon davlatlar vakillari xitoy tajribasini o‘z ona vatanida tasavvur qilib ko‘rib, hammasi ham oson emasligini aytishar edi. "Bizda bunday qayta o‘qitish uchun 35 million aholining kamida 22 millionini jalb etish zarur - kim buni amalga oshiradi", - deya savol berishardi afg‘onistonliklar.
Ko‘rinib turibdiki, bunday bahslar — kaltafahm propagandaga aloqasi bo‘lmagan adolatli, qiziquvchan bahslar davom etaveradi.
