TOShKENT, 21 okt — Sputnik, Dilshoda Rahmatova. O‘zbekistondagi barcha hududlar: shahar va qishloqlar nomlari o‘ziga xos, qadimgi an’analarga ega. Har bir nom xalq tomonidan o‘ylab topilgan, dedi ekspert Sputnik muxbiri bilan bo‘lgan suhbat davomida.
Suhbatdoshning so‘zlariga ko‘ra, toponimikada o‘lka tabiatining ko‘pgina xususiyatlari, aholining xo‘jalik faoliyati va etnografiyasi, asrlar davomida mamlakatda ro‘y bergan tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar aks etgan bo‘ladi. Shu bois, toponimik nomlarni tushunib-tushunmay, ulardan uyalish yoxud ularni almashtirish yaramaydi.
"Yalang‘och — chiroyli yer demakdir"
"Har bir joy nomi — bu tarixiy nom. Misol uchun turkiy xalqlarda yalang‘och — kenglik, ochiq joy degan ma’noda qo‘llanilgan. Chiroyli joylarni yalang‘och deyishadi. Bu eski sof o‘zbek tilidagi nom hisoblanadi", — deb ta’kidladi suhbatdosh.
Islom Karimov ham bu ishning mas’uliyatli ekanligiga urg‘u bergan
Nomlar joy xosiyatiga qarab berilgan
O‘zbekiston toponimikasida yozilishicha, daryo, ko‘l va quduqlar katta kichikligiga, suvning rangi, sho‘rligi, tozaligi, chuqurligiga qarab turlicha nomlangan. Suv tiniq va toza bo‘lsa Oynako‘l, Oynabuloq, chuqur va toza bo‘lsa Ko‘ksuv, g‘ordan boshlangan suvlar bo‘lsa Oqsuv, loyqarog‘i — Ayron ko‘l, Sarisuv deb ataladi. Masalan: Qorasuv — "buloq suvi" — tekis yerda sekin oqadi, daydi suv Farg‘onada Tentaksoy deyilgan. Surxondaryoda Jinni daryo xam bor, u bahorda burqirab oqib, toshib ketadi, qirg‘oqlarini o‘piradi, yemiradi, yozda esa suvi qurib qoladi.
Qishda muzlamaydigan suv obyektlari ham bor. Bularga issik nom berilgan. Masalan: Issiqko‘l.
Yonidan tabassumsiz o‘tilmaydigan joy nomlari
Dunyo xaritasida hazilnoma, kulguli yoki vahimali nomlar xam uchraydi. Masalan Angliyada — "Rahming kelsin", "So‘qir kuyovlar", "Qurbaqalar", "Ko‘rinmay qoldi", "Piyanistaning tavbasi" nomli shaxarlar, Amerikada "Ajal vodiysi", Eronda "Dashti noumid" kabi nomlar bor.
Kulgili yoxud antiqa nomlar O‘zbekistonda xam topiladi. Borsakelmas, Labbay tog‘i (Namanganda), Charchamang (Shahrisabzda) Cho‘ntak qishloq (Andijon) Bo‘g‘ozterak, Kuyganyor, Qolgan sir, Yo‘ldoshning oti yiqilgan, Moxovtovuq, Og‘zikeng, Chopon tiqqan, Gadoytopmas va boshqalar. Qorakapog‘istonda: Yeshkiulgech, (Echki o‘lgan), Ashaul (Och qishloq), Uzuaul (Xo‘kiz qishloq) va boshqalar.
Bunday nomlar eshitilishidan g‘aroyib bo‘lib tuyulsada, xar birining o‘z tarixi, o‘z tafsiloti bor, albatta.
Qoraxitoylar haqida ham bir og‘iz…
Professor qadimiy joy nomlariga tegmaslik kerak, degan fikrni ilgari surdi va yaqin o‘tmishda ro‘y bergan bir voqeani yodga oldi.
"Turkiy tilli xalqlarda "qora" so‘zi ma’nosi juda keng. Ya’ni u faqat rang, yomonlik ma’nosida ishlatilmaydi. Masalan, Qoraxon deymiz. Bu — buyuk xon degani. Imperator so‘ziga to‘g‘ri keladi. Yunusobod tomonda Qoraxitoy degan ko‘cha bor edi. O‘sha nomdan "qora"ni olib tashlab, "xitoy"ning o‘zini qoldirishibdi. Qoraxitoy — bu qop-qora xitoy degani emas axir, qoraxitoy degan urug‘ bo‘lgan, ruslar ularni qora kidanlar deb aytishgan. Bu ko‘cha o‘sha urug‘ nomiga qo‘yilgan bo‘lgan.
Shu bois, tushunib-tushunmay nomlarning o‘zgartirilishi — noto‘g‘ri ish, bunday qilmaslik kerak. Yashash joy nomi ma’nosini hozirgi avlod bilmasligi, bu o‘tmish aybi emas. Bu yoshlar izlanmasligi tufaylidir", — deya suhbatga yakun yasadi professor.
