"To‘lka"li yoshlar, dumli harflar, "Shirchoy"da sutchoy ichayotganlar haqida to‘rt og‘iz gap

21 oktabr — o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun!

Til — Ona, Vatan kabi tushunchalar bilan bir qatorda turadi. Muqaddas. Lekin har doim ham uning muqaddasligini joyiga qo‘yolmaymiz…

Har yili shu sana arafasida matbuotda ko‘cha-ko‘ydagi reklama yozuvlari, peshlavhalardagi xatoliklar, tilimizga yot so‘zlarning ko‘plab kirib kelayotgani haqida maqolalar e’lon qilinib, so‘ng yana jim bo‘lib ketiladi.

Bugungi globallashuv jarayonida nafaqat jonli tilni musaffo holicha saqlab qolish, balki chalasavodlikni tugatish ham juda mushkul ishga o‘xshab ko‘rinadi. Chunki internet bor, undan to‘rt-besh postlarni o‘qib, hammamiz o‘zimizni bilimdon sanab yuribmiz. Birovga "bunday emas, mana bunaqa", desang kaltaklashgacha borishi mumkin. (O‘zining haqligiga ishonadi-da) Va eng asosiy muammo ham shunda — chalasavod inson bir nimani bilib olsa, tamom o‘la-o‘lguncha shunga sodiq qoladi.

Lekin, keyingi paytlarda matbuotda o‘zbek tilining imlo qoidalari yuzasidan ketayotgan bahs-munozaralarga qaraganda, haligacha imlomizning aniq qoidalari yo‘qmikan deb o‘ylanib qolaman. Chunki kimdir muallif gapi va ko‘chirma gaplarning aniq-tiniq bo‘lishi uchun tinish belgilarini ko‘proq ishlatishni, yana kimdir ularni imkon qadar kamroq ishlatib, «tejab qolish»ni taklif qiladi. (Tejaganda nima, bozorga opchiqib sotarmiding, deydigan odam yo‘q)

Mustaqillik yillarida tilimiz anchayin qaddini tiklab oldi. Lekin u bilan bog‘liq barcha muammo ham to‘liq bartaraf etildi, deb bo‘lmaydi. Hozirda tilimiz bilan bog‘liq uch muammo bor, nazarimda.

Bular, barcha savodli bo‘lib ketgan bir vaqtdagi chalasavodlik, tilning barcha uchun birday tushunarli emasligi va adabiy tilimizning anchayin rasmiylashib qolgani.

Chalasavodlik masalasi:

Bir qarashda hamma o‘qimishli, lekin qayerga qarama, o‘zbek tilidagi yozuvlarga g‘ij-g‘ij xato. Birgina holat — Toshkent shahrida "h" bilan "x"ning adashtirilishi kuydiradi odamni. Kirill harfida bu unchalik ko‘zga tashlanmas edi, "ha, dumi tushib qolibdi", deb ketilardi-da. Biroq endi, lotin alifbosida bu chalasavodlikni yashirishning imkoni yo‘q — muammo bir "dum" bilan hal bo‘lmaydi. Otning qashqasiday ko‘zga tashlanib qolmoqda. Agar sal o‘ylanadigan bo‘lsa, bu harflarning yozilishida xato qilish imkoniyati 50/50. Nazariy jihatdan, adashib to‘g‘risini yozib ham qo‘yish mumkin. Yo‘q, bular adashishmaydi. Albatta noto‘g‘ri yozishadi. Shunisi kishini hayratga soladi.

O‘zi bugun o‘zbek tilida xato yozish odatiy tusga kirib qoldi hech kim e’tibor bermaydi, bergan taqdirda ham uyat sanalmaydi. Ha, yozibdi-yozibdi, to‘g‘rilasa bo‘lar, to‘g‘rilamasa ham turaveradi, birovning boshini yorarmidi, deganday munosabatda bo‘linadi. Buning sababi nimada, bilasizmi? Ko‘pgina shu sohaga mutasaddi rahbarlarning o‘zi savodsiz. Shu sababli ularga xato qilish katta aybday ko‘rinmaydi.

Ikkinchi holat, nazarimda, biz tilimizdagi so‘zlarni bir xil ma’noda tushunavermaymiz. Shuning uchun ham o‘z so‘zimiz, gapimizni birovlarga uqtirish uchun ko‘proq o‘zga tillardan kirib kelgan so‘zlardan foydalanamiz. Qolaversa, bugun og‘zaki so‘z boyligimiz o‘ta qashshoqlashib ketgan. O‘z ona tilimizda do‘ndirib, fikrimizni ifodalab berolmaymiz.

Buning uchun gapimizning yarmi o‘zga stil so‘zlaridan iborat bo‘lishi kerak. Gohida oliftachilik uchun ham shunday qilamiz — ko‘ringlar, men madaniyatliman, til bilaman, jahon kezganman, degan ma’noda-da. Biror holatga yuz foiz ishonishingiz mumkin — tilni buzib gapirish o‘ta xunuk holat.

"Semyaga baxt tilaymiz", "voobshe yo‘q", "to‘lka o‘zim boribman" (darvoqe, shu "to‘lka" so‘zini yoshlar boshqa o‘rindayam ishlatadi. "Mening to‘lkam", deb maqtanib qolishadi-ku, to‘g‘ri talaffuzga esa til zormanda qovushmaydi), deyilsa kulgimiz qistaydimi? Shunday gap-da.

Globallashuv jarayonida gohida tilimizni yo‘qotib qo‘yayotgandekmiz. Shaharga chiqing, atrofga boqing. Hammayoqda o‘zga tillarda bitilgan nomlar. Hatto xususiy telekanallarga boqing, o‘zbekcha nom topa olasizmi? Deylik, "Zo‘r-TV"da faqat bitta ko‘rsatuvning nomi o‘zbekcha bo‘lsa kerak — "Nahori nashta", qaysiki uyam o‘zbekcha emas. O‘z nomi bilan "Milliy" bo‘lgan telekanal ko‘rsatuvlari-chi? "MTV-show", "M-news", "Shirchoy"…

Nega shunaqa qilamiz? Nazarimda biz millat sifatida haligacha o‘zimizga to‘liq ishonmaymiz. Bo‘lmasa tilimizdan, undagi so‘zlardan faxrlanmasmidik? Ko‘rsatuvlarimizga, firma-do‘konlarimizga undagi chiroyli, go‘zal so‘zlardan qo‘ymasmidik? Tan olaylik, o‘zbek tilida go‘zal so‘zla xohlagancha topiladi.

Adabiy tilimizning his-tuyg‘udan yiroqlashib qolayotgani ham bor gap. Chunki bu tilda yozilgan badiiy asarlar deyarli o‘qilmaydi. Bu tilda yaratilayotgan kino va telemahsulotlar esa o‘ta iqtidorsizlik bilan, hissizlik va sovuqlik bilan ishlanadiki, ularda hayajon bo‘lmaydi. Xalqimizning adabiy tilda eshitayotgani esa shu — teleyangiliklar va ko‘rsatuvlar, xolos.

Bugun o‘z faoliyatini faqat til orqali amalga oshirayotgan kasblar soni nihoyatda ortdi, til tijorat quroliga aylandi.

Lekin tilni sotib, kun ko‘radiganlar ko‘paygani sari, u qashshoqlashib bormoqda. Yo‘q, sotilib ketayotgani uchun emas, pul qilish imkoni paydo bo‘lgan joyga o‘rtamiyona kishilar g‘ujg‘on o‘ynab qolishida…