TOShKENT, 17 sen — Sputnik, Galiya Ibragimova. "Vashington Shanxay hamkorlik tashkilotiga yordam bahonasida bioma’lumotlar to‘plash bilan shug‘ullanmoqda", — deb bayonot qildi Xavfsizlik kengashi kotibi Nikolay Patrushev ShHT bo‘yicha hamkasblari bilan uchrashuvda. Qo‘shni davlatlardagi biologik xavfsizlik Moskvani anchadan buyon tashvishga solib keladi. Amerika laboratoriyalarining Gruziya, Qozog‘iston, Tojikiston va O‘zbekistondagi faoliyati ko‘plab savollarni tug‘dirmoqda. Bu laboratoriyalarda qanday tadqiqotlar o‘tkaziladi, RIA Novosti materialida o‘qing.
Harbiydan fuqarolikka
Amerikaliklar Markaziy Osiyo va Kavkazdagi biolaboratoriyalarni SSSR barham topganidan so‘ng yaratishni boshlashgan. Yangi qurilishga hojat yo‘q edi: aksariyat tadqiqot markazlari sovet institutlari negizida tashkil etildi. titutov. Elliginchi yillarga kelib ular yuqumli kasalliklarga ixtisoslashdi va o‘lat, tif va vaboga qarshi vaksinalarni ishlab chiqara boshladilar.
Moskva va Vashington o‘rtasidagi qurol-yarog‘ poygasi yetmishinchi yillarga kelib biologik va kimyo urushi bilan to‘ldirildi. Ijtimoiy blok davlatlaridagi laboratoriyalar sovet hukumati G‘arbga qarshi qo‘llamoqchi bo‘layotgan qurolni sinovdan o‘tkazayotgani haqida mish-mishlar yurardi. Ammo bunday ta’kidlarga qarshi aniq bir dalillar topilmadi. Ammo, SSSR barham topgach, tadqiqot markazlaridan sizishlar ro‘y bermasligining oldini olish muhim edi.
Amerikaliklar o‘z yordamini taklif etishdi. To‘qsoninchi yillar boshida ular Moskvaga sobiq ittifoq davlatlaridagi yadro, kimyo va biologik qurollar zaxiralarini yo‘q qilishga yordam berishdi. Senatorlar Sem Nann va Richard Lugar tomonidan buning uchun maxsus "Tahdidni birgalikla kamaytirish dasturi" ishlab chiqildi — va aynan uning doirasida Markaziy Osiyo hamda Kavkazdagi biolaboratoriyalarning modernizatsiyasi amalga oshirildi.
Ushbu, kelib chiqishi, aslida harbiy obyektlar amerikaliklar qo‘llab-quvvatlashi natijasida fuqarolik ilmiy-tadqiqot markazlari sifatida qayta jihozlandi. Ammo Qozog‘iston, O‘zbekiston, Tojikiston, Gruziyadagi epidemiologik holat murakkabligicha qolardi. U yerlarda tez-tez vabo, gepatit, tif kasalliklari epidemiyasi qayd etilardi.
Vashington xavfli kasalliklarni o‘rganish uchun mablag‘ ajratdi, biroq bir shart bilan - laboratoriyalarda amerikalik mutaxassislar ham ishlashi kerak edi. Mintaqalarda to‘plangan shtammlar g‘arb tadqiqot markazlariga olib chiqib ketildi. Amerikaliklar bu holatni Yevropa va AQShda virusni o‘rganish va vaksinani yaratish uchun imkoniyatlar ko‘pligi bilan izohlardilar.
Moskvaning laboratoriyalar uchun grantlar nega Pentagon va NATO budjetidan ajratilishi haqidagi savollariga amerikaliklar javobi hamisha bir xil yangrardi: tadqiqotlar tinchlik maqsadlarida o‘tkazilmoqda.
Pentagon buyurtmasiga ko‘ra
Ushbu mavzu ayniqsa 2018-yilda, Gruziya sobiq davlat xavfsizligi vaziri Igor Giorgadze Richard Lugar nomidagi jamoat salomatligini tadqiq qilish markazida davolanishdan so‘ng o‘nlab odamlar vafot etishgani haqida gapirganidan so‘ng, ayniqsa o‘tkir tus oldi. Sobiq amaldor laboratoriyada odamlarga ustida tajribalar o‘tkazilganligini istisno qilmagan edi.
Giorgadze yana bir detalga - biologik himoyaning oliy darajasiga e’tibor qaratgan edi. Uning so‘zlariga ko‘ra, markazda "zararli moddalar va biologik faol materialga ega o‘q-dorilarni purkash uchun uskunalar" mavjud. "Maqsadi - aholini himoyalash bo‘lgan bunday muassasaga bunday narsalarning nima keragi bor?", - deya savol beradi sobiq vazir. U shuningdek, markaz xodimlari Pentagon buyurtmalarini bajarishlarini yashirmaganliklarini qo‘shimcha qiladi.
AQSh Giorgadze ayblovlarini be’manilik, deya atadi va barcha tadqiqotlar - faqatgina tinchlik maqsadlarida amalga oshirilmoqda, deya yana bir karra ishontirishdi. Ammo Rossiya o‘z chegaralari sarhadlarida biologik eksperimentlarga toqat qilmaydi, deya ogohlantiradi TIVning qurolni tarqatmaslik va nazorat qilish masalalari bo‘yicha departamenti rahbari Vladimir Yermakov.
Gruziya hukumati barcha gumonlarga nuqta qo‘yish uchun rossiyalik mutaxassislarni taklif etgandi. Ammo Moskva va Tbilisi o‘rtasida o‘tgan yili yuz bergan infiroz tufayli tashrif amalga oshmadi.
Qozog‘iston shtammlari
Moskvani Qozog‘istondagi biolaboratoriyalar ham tashqishga soladi. May oyida bo‘lib o‘tgan ODKBga a’zo davlatlarning TIV rahbarlari uchrashuvida Sergey Lavrov Rossiya o‘z chegaralari bo‘ylab biolaboratoriyalar barpo etilishiga qarshi ekanligi haqida bayonot qilgan edi.
Xitoy ham keskin tanqid bilan chiqib AQShdan Markaziy Osiyoda Pentagon tomonidan moliyalashtiriladigan barcha tadqiqot obyektlarini yopishni talab qildi. Amerikaliklar bunga javoban mintaqa mamlakatlarini Amerika-Xitoy ziddiyatiga aralashtirmaslikka chaqirdilar.
Biolaboratoriyalar masalasi ShHT sammitlarida ham muhokama qilindi. Ushbu tashkilot a’zolari bo‘lgan — Qozog‘iston, O‘zbekiston, Tojikiston - ilmiy markazlar amerika harbiy ishlanmalari bilan bog‘liq emasligini aytib, ishontirsalarda, Rossiya va Xitoyni bu inontira olmadi. ShHT a’zolari bunday faoliyat turlariga e’tiborlik bilan qarashlari lozim, degan fikrda to‘xtaldilar.
Tanqiddan bir oz vaqt o‘tib, Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jomart Tokayev biologik xavfsizlik to‘g‘risidagi qonunni tayyorlashga farmon berdi. U laboratoriyalarda chet ellik emas, mahalliy mutaxassislar ishlashlari lozim, deya ta’kidladi. Ammo davlat rahbari, gap aynan qaysi markazlar haqida borayotganiga aniqlik kiritmadi. Ammo qozog‘istonlik kuzatuvchilarning aniqlik kiritishicha: gap Olma-Otadagi Markaziy referens-laboratoriya haqida borgan.
MRL Qozog‘iston uchun xarakterli bo‘lgan viruslar shtammlarini o‘rganishga ixtisoslashgan, 2016-yildan Qozog‘iston karantin va zoonoz infeksiyalari ilmiy markazi bazasida faoliyat yuritadi, garchi Pentagon hisobidan qurilgan bo‘lsa-da, Sog‘liqni saqlash vazirligiga bo‘ysunadi va respublika mulki sanaladi. AQSh bu maqsad uchun 108 million dollar ajratgan.
Olma-otadagi ushbu biolaboratoriya Qozog‘istonda ko‘plab marotaba tashvishlarga sabab bo‘lgan. 2018-yilda mamlakatda meningit bilan og‘rish sezilarli oshgan. O‘shanda MRLdan meningokok infeksiyasi shtammi sizishi yuz bergani haqida mish-mishlar tarqalgan edi. Jurnalistlar va blogerlar amerikaliklar ataydan - tajriba uchun virus tarqalishiga yo‘l qo‘yib bergan, degan jiddiy fikrlarni ilgari surishgandi.
Ammo Qozog‘iston Sog‘liqni saqlash vazirligi: hech qanday epidemiya yo‘q, deya barchani ishontirishga urindi. "Qozog‘istonda 58ta meningit holati qayd etilgan, ulardan 32tasi Olma-Otada. Agar nisbiy ko‘rsatkichlarni hisobga olsak, BSST o‘lchovlariga ko‘ra, bu past daraja", - dedi idora o‘z bayonotida.
Koronavirus bilan bog‘liq holat ham shunga o‘xshash: internetda u biolaboratoriya bilan bog‘liqligini ta’kidlashmoqda. Hukumat ushbu konspirologiyani rad etdi va vahima solmaslikka chaqirishdi.
Murakkab epidemiologiya
Chet el biolaboratoriyalari Tojikistonda ham bor. Ulardan biri 2013-yilda Gastroenterologiya instituti negizida, Dushanbeda tashkil etilgan. Loyiha fransiyaning Meryo xayriya fondi tomonidan moliyalashtirilgan. Ushbu fond bu singari obyektlarni Xitoy, Myanma, Bangladesh va Afrika mamlakatlarida ham barpo etgan.
Fransiyaliklarga esa, qoidaga ko‘ra, BMT va AQShning xalqaro taraqqiyot bo‘yicha agentligi (USAID) yordam bergan. Investitsiyalar uch million dollardan oshiqni tashkil qildi. Qozog‘iston va Gruziya bilan bog‘liq holatdagi kabi, chet ellik homiylar: Tojikistonga bu murakkab epidemiologik vaziyat tufayli zarur, deya tushuntirardilar.
2019 yilda laboratoriyalarning yana biri sil kasalligiga qarshi kurashish Respublika markazi negizida tashkil etildi. USAID va Pentagon homiylar sifatida ishtirok etdi. Mahalliy biologlar chet ellik hamkasblari ishtirokida u yerda o‘pka kasalligi, bezgak, gepatit va vaboni o‘rganishadi.
O‘tgan yili Tojikiston shimoli - Isfara shahrida yangi obyekt ochildi. U haqda ma’lumot juda oz, amerikaliklar homiylik qilgan.
Amerikancha tiklanish
AQShning harbiy-biologik dasturida O‘zbekiston ham ishtirok etadi: 2018-yilda bu haqda RF QKning radiatsiya, kimyo va biologik muhofaza qo‘shinlari rahbari, general-mayor Igor Kirillov ma’lum qilgan. Uning tushuntirishicha, O‘zbekiston tomoni amerikaliklarga patogen mikroorganizmlar haqida ma’lumotlar to‘plashda yordam beradi.
Rossiya harbiysining bu so‘zlariga Toshkentda taajjubga sabab bo‘ldi. "To‘g‘risini aytsak, bu haqda eshitmagan ekanmiz", - Kirillovning bu so‘zlariga javoban respublika Mudofaa vazirligi xuddi shunday izoh berdi.
Ammo o‘zbek hukumati 2007-yilda amerikaliklar Toshkentdagi virusologiya institutida grant ajratganini inkor etmadi. Bu mablag‘larga mahalliy mutaxassislar amerikaliklar bilan hamkorlikda mintaqada tez-tez avj olib turadigan brutsellezni o‘rganishga kirishdilar. Ammo AQSh yordami holatni o‘zgartira olmadi — kelgusi yilda kasallanish ko‘rsatkichi burungi yillardagi ko‘rsatkichlardan oshdi hatto.
Amerikaliklar ko‘p yillar davomida Orol dengizidagi tiklanish orolida tadqiqotlar olib bordilar. Sovet vaqtida u yerda bakteriologik qurollar sinovdan o‘tkazilgan biokimoviy poligon bo‘lgan. 2000-yillarda AQSh poligonning mini-omborlarida sibir yarasi (kuydirgi) sporalarini izlab topishga urinishgan.
Vashington bunday faollikni regiondagi ekologik holatni yaxshilashga intilish bilan izohlagan edi. Ammo, aksincha, O‘zbekistonda kuydirgi bilan kasallanish holatlari qayd etildi. Bu ataydan sizdirilgani haqida mish-mishlar tarqaldi, ammo infeksiyaning Virusologiya instituti bilan bog‘liqligi haqida dalillar hozircha yo‘q.