Ha, amerikaliklar va "Tolibon" o‘rtasidagi tinchlik kelishuvi nafaqat harbiy harakatlarni avj oldirdi, balki fuqarolik urushining yangi bosqichini boshlab berdi, Markaziy Osiyoda terrorizm tahdidi xavfini qo‘zg‘amoqda.
AQSh Davlat kotibi Mayk Pompeo 23-mart kuni Afg‘oniston prezidenti Ashraf G‘ani va uning siyosiy raqibi Abdulla Abdulla bilan uchrashish maqsadida oldindan e’lon qilinmagan tashrif bilan Afg‘oniston poytaxtiga keldi. Tolibon* rahbariyati bilan ehtimoliy muloqotlar ommaviy axborot vositalari tomonidan e’lon qilinmadi, biroq Pompeoning tinchlikparvarlik komandirovkasi sababi mamlakatning ko‘pgina provinsiyalarida hukumat kuchlari va toliblar o‘rtasida avj olgan adovat ekanligi hech kimga sirmas.
Chorasiz ahvol yuzaga kelgan. "Ichki siyosiy muloqot" paytida yuz berayotgan davomiy otishmalar AQSh qo‘shinlarining Afg‘onistondan olib chiqilishiga to‘sqinlik qilibgina qolmay, "Tolibon" bilan kelishuv doirasida ko‘zda tutilgan - bir necha ming toliblarning qamoqlardan ozod qilinishi ham mamlakat tinchligiga tinchlik qo‘shmaydi. Vashingtonning manyovr qilish imkoniyati cheklangan, barchaning barchaga qarshi urushi davom etmoqda.
Ushbu fonda Mayk Pompeo bu yil Kobulga moliyaviy yordamni 1 milliard dollarga va 2021-yilda ham xuddi shu miqdorga qisqartirilishini e’lon qildi. Urushayotgan tomonlarni "dollar kuchi" yordamida tinchlikka bu kabi ochiq (va afg‘on mentalitetini tahqirlovchi tarzda) majburlash Islom Respublikasida turbulentlikni kuchaytirishi mumkin. Boshqa tomondan, Davlat kotibining qo‘polligi AQSh tarixidagi eng davomli urush yakuni muammoli ekanligidan dalolat beradi. Afg‘oniston qo‘yib yubormayapti.
Shu bilan birga, shanba kuni, Afg‘oniston shimolidagi Qunduz provinsiyasida "Tolibon" hukumat kuchlariga qarashli yettita nazorat punktiga hujum uyushtirdi, natijada ikki askar halok bo‘ldi. Yakshanba kuni esa AQShning Bagramdagi (Parvan viloyati) aviabazasiga raketa hujumi uyushtirildi, javobgarlikni "raqib" tomon - "Islom davlati" uyushmasi o‘z zimmasiga oldi. 20-mart kuni Zabul viloyatida 20 dan ortiq harbiy xizmatchilar va politsiyachilar "Tolibon" bilan bo‘lgan jangda haloq bo‘ldi, shu bilan birga xavfsizlik kuchlarining bir necha a’zosi hujumchilar tomoniga o‘tib ketdi. Shu kuni Kapisa provinsiyasida "Tolibon" jangarilari nazorat-o‘tkazish punktiga hujum qilishdi - yetti nafar politsiyachi va ko‘ngillilar o‘ldirildi. 20-mart kuni Qobulda toliblar tomonidan armiya spesnazi qo‘mondoni Abdul Qodir o‘ldirildi. Afg‘on Navro‘zi mana shunday notinch kechdi.
Oq buqacha haqida
Avvalroq, AQSh prezidenti Donald Tramp, agar toliblar bitim shartlarini buzsa, Afg‘onistonga AQSh qo‘shinlarini "tezda" qaytarish bilan tahdid qilgan, ammo asosiy maqsad ketish, qolish emasligi barchaga ayon. Qabul qilingan qarorlarning amalga oshirilishi va Pentagon logistika tizimi shunday-ki, yaqin kelajakda ularni qaytarishni texnologik jihatdan iloji yo‘q. Islom Respublikasidagi AQShning aksariyat harbiy bazalari allaqachon muzlatilgan, xodimlar soni qisqartirilgan va budjet xarajatlari ko‘zda tutilmagan. Shuning uchun Afg‘oniston Mudofaa vaziri vazifasini bajaruvchi Asadulloh Xolid balandparvoz bayonotlar o‘rniga, shunchaki (19 mart kuni), toliblarga qarshi operatsiyalarni qayta boshlashni buyurdi.
Vashington nuqtayi nazaridan olib qaralganda, joriy vaziyat yuzaga kelishida afg‘onlarning o‘zlari aybdor. Ashraf G‘ani va Abdulla Abdulla bir vaqtning o‘zida o‘zlarini qonuniy saylangan prezident, deb atab, otishmalar o‘qi ostida ikkita inauguratsiyani o‘tkazganlari kamdayin, boz ustiga ularning hammasi (G‘ani, Abdulloh va toliblar) amerikaliklarga quloq solmayapti. Mayk Pompeo G‘ani va Abdulla "o‘tkir zarurat"ga qaramay, inklyuziv (o‘zaro kelishuv hukumati) hukumat to‘g‘risida kelisha olmaganini aytdi. AQSh Davlat kotibi: "Rahbariyatning ushbu xatosi AQSh milliy manfaatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdid solmoqda", deya qo‘shimcha qildi. Bundan kelib chiqadiki, Qobul bir milliard dollarni birlasha olmaslik va kelishmovchilik tufayli yo‘qotdi.
Toliblar esa, o‘z navbatida, o‘tgan hafta Qo‘shma Shtatlarni harakatning asirga olingan (mahbus) jangarilarini ozod qilish va Afg‘oniston hukumati bilan muzokara olib boradigan qo‘mita tuzish bo‘yicha majburiyatlarni bajarmaganlikda aybladi.
Siljish bor. Xususan, Amerika tomoni va Qatar (Pompeo kelguniga qadar) qamoqdagi jangarilarni ozod qilish bo‘yicha Qobul va Tolibon o‘rtasidagi birinchi texnik muzokaralarni onlayn rejimda uyushtirishdi. Ammo aytib o‘tish kerakki, muhokama markazidagilar - "partiyaviy bileti" uchunmas, balki o‘z mamlakatining qonuniy hokimiyatiga qurol bilan qarshi chiqqani uchun qamoqqa olingan minglab toliblardir va ularning 280 nafari shahidlik kamarlari bor hudqushlar bo‘lgan. Jangarilarning ommaviy afv etilishi esa o‘z-o‘zidan terroristik guruhlar faolligining oshishiga va 2020-yilning "qaynoq" yoziga olib kelishi mumkin. Mamlakatda ishsizlik hukmron, shunday ekan, eng osoni, qo‘lda qurol bilan pul topish.
Tanlov yo‘q
Afg‘oniston va qo‘shni davlatlar uchun yaqin kelajakda xalqaro terrorizm strategik tahdid bo‘lib qolmoqda. Afg‘onlararo muloqotga asos sifatida dastlabki besh ming mahbus jangarining ozod etilishi ko‘zda tutuvchi AQSh va "Tolibon" o‘rtasida imzolangan tinchlik bitimi (29 fevraldagi) esa mintaqa uchun portlashi vaqtga qo‘yib berilgan bomba sanaladi. Amerikaliklar aslida Afg‘onistonni mamlakatni birlashtira olmaydigan toliblar ixtiyoriga topshirib ketmoqda.
Toliblar uchun rasmiy Qobul jamiki yovuzliklar to‘plangan markazdir va 14 oy ichida jangarilarning uzoq yillar davom etgan ushbu nafratini hech kim o‘zgartira olmaydi. Aslida, bir xil tuzilmaga ega bo‘lmagan toliblarlar davlat qurilishi bo‘yicha ham dasturga ega emas. Agar tarixga nazar soladigan bo‘lsak, "ID" yetakchilari bir paytlar terrorchilik tashkilotini o‘ziga xos "halifat"ga (Iroq va Suriya hududlarida) aylantirishga harakat qilishgan, ammo zamonaviy dunyoda bunday kvazidavlat tuzum uzoq muddat davom eta olmaydi.
"Tolibon" harakati yetakchilaridan biri Sirojiddin Haqqoniy The New-York Times nashrida e’lon qilingan "Biz, toliblar, nimani istaymiz" sarlavhali maqolasida, Afg‘oniston uchun kerak bo‘lgan va AQSh ishtirokida erishiladigan tinchlik haqida yozadi, ammo maqolada Islom respublikasi rasmiy hukumati hatto tilga olinmaydi. Shu yerda mamlakat prezidentlaridan biri - Muhammad Najibullohning fojiali taqdiri esga keladi, u barcha mojahedlar bilan yarashib olishga samimiy harakat qildi, muholifat partiyalarni qonuniylashtirdi, ularni hukumatga kiritdi, ammo bularning barchasi kamlik qilgandi. Toliblar 1996-yilda Najibullohni ayamadi, xuddi shu voqea 2020-yilda boshqa odamlar bilan ham takrorlanishi mumkin, ammo Afg‘onistonda tinchlik ko‘paymaydi. Binobarin, fuqarolar urushi davom etishi mumkin.
Raqobatdosh "ID" terroristik uyushmasidan farqli o‘laroq, toliblar keng ko‘lamli ekspansiyani rejalashtirmayapti, ular Afg‘oniston va chegaradosh hududlarni nazorat qilishga intilmoqda. Shunday bo‘lsada, harakat bir xillikka egamas, u ikkita nufuzli tarmoqqa bo‘lingan - Afg‘oniston va Pokiston tarmoqlari. O‘z navbatida, harakat joylarda tarkibiy xususiyatlarga ega, bo‘linmalar ekstremizm darajasi bilan ajralib turadi. Klanlarning ichki raqobati ko‘pincha "sof" harbiy-diniy harakatning kichik jinoiy guruhlar bilan birlashishiga olib kelmoqda. Bu qaynab turgan qozonda zarracha bo‘lsada barqarorlik alomati yo‘q. Buni ustiga "Tolibon"* safida kelib chiqishi Tojikiston, O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘izistondan bo‘lgan minglab odamlar bor. Shu bois, portlash xavfi butun Markaziy Osiyo mintaqasida nafaqat saqlanmoqda, balki o‘smoqda ham.
