Sovet Ittifoqi qulaganidan beri o‘ttiz yil o‘tdi,yaqin xorij mamlakatlarda esa vaqti-vaqti bilan masalani ko‘tarishmoqda: rus tili milliy tilning rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqdammi? 23-sentabrda Qirg‘iziston prezidenti Sadir Japarov qirg‘iz tilining to‘liq ishlashi uchun rus tilida hujjat yurituvini bekor qilishni taklif qildi (hozir respublikadagi hujjatlar ikki tilda yuritiladi).
Shu bilan bir qator sobiq ittifoq davlatlari xulosaga keldi: rus tili iqtisodiy va texnik rivojlanish uchun muhim. Sobiq SSSR davlatlarida rus tilining o‘rni va unga bo‘lgan munosabat qanday o‘zgarayotganini Sputnik muxbiri o‘rganib chiqdi.
Oddiy qirg‘izistonliklar – rus tili tarafdori
Prezident Japarov rasmiy ish yuritishdan rus tilini olib tashlashni taklif qilar ekan, respublikadagi yetakchi oliy o‘quv yurtlaridan biri - Yelsin nomidagi Qirg‘iz-Rus slavan universiteti quyidagi shior ostida ishlamoqda: "Rus tili bilan siz dunyoni zabt etasiz!. Uning olimlari tadqiqotlar e’lon qilib, natijalari shuni ko‘rsatadiki, qirg‘izistonliklarning ko‘pchiligi davlatni rivojlantirish uchun rus tili zarur deb hisoblashmoqda.
"Biz so‘rov o‘tkazdik", deydi filologiya fanlari doktori, universitet professori Mamed Tagayev. - 740 kishi bilan so‘rov o‘tkazildi – ularning yoshi 30 dan 60 gacha, mamlakat viloyatlarida yashovchi odamlar. Biz Bishkek aholisi bilan so‘rov o‘tkazmadik, bu yerda rus tilidan ham, qirg‘iz tilidan ham faol foydalaniladi”.
So‘rov natijalariga ko‘ra, respondentlarning 99% rus tili sifatli ta’lim olish uchun imkoniyatlarni ochadi, kasbiy o‘sishga yordam beradi va zamonaviy mehnat bozorida raqobatbardoshlikni oshiradi, deb hisoblaydi. Qolaversa, tarixan Qirg‘iziston fuqarolari uchun rus tili tashqi dunyo bilan muloqot qilish uslubiga aylandi, deb hisoblayi professor Tagayev.
"Qirg‘izistonda rus tili yangi Konstitutsiyada rasmiy maqomini saqlab qoldi", deydi u. "Mamlakatda siyosiy voqealar arafasida, vaqti-vaqti bilan rus tilini jamoat hayotidan olib tashlash kerak degan populistik bayonotlar paydo bo‘lmoqda."
Aytgancha, shu yil 28-noyabriga Qirg‘izistonda Jo‘qorgi Kengashiga (respublika Oliy Kengashi) navbatdan tashqari saylovlar belgilangan. Hujjatlar sohasida ehtimoliy islohotlar rus tilining maqomiga ta’sir qiladimi, degan Sputnik savoliga javob berar ekan, Mamed Tagayev ta’kidlaydi: “Hozir har bir fuqaro murojaatni rus tilida yozish huquqiga ega, bu uning konstitutsiyaviy huquqi. Shubhasiz, hujjat yurituvini qirg‘iz tiliga o‘tkazish rus tilining Qirg‘izistondagi mavqeyini sezilarli darajada zaiflashtiradi”.
Bugungi kunda hujjatlarni rus tilida yozish, ehtimol, mamlakat aholisining 26 foizini tanlaydi. Qirg‘iziston Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2021-yil holatiga ko‘ra, respublikaning 6,6 million fuqarolaridan 1,7 millioni etnik qirg‘izlar emas.
"Ikki til o‘rtasidagi munosabatlarni uyg‘unlashtirish vaqti keldi", - deb hisoblaydi professor Tagayev. "Qirg‘istonliklar uchun rus tili - begona emas, bu shaxsning rivojlanishi uchun va umuman davlat uchun qo‘shimcha imkoniyatlar ochib beradi, degan ishonchga kelib, qirg‘iz va rus tili o‘rtasidagi nooshkor qarama-qarshilikni olib tashlash kerak".
Qo‘shnilarda vaziyat qanday?
Bu borada qo‘shni davlat - Qozog‘iston, faol Kuat Axmetov tomonidan uyushtirilgan til reydlari bilan bog‘liq voqeaga qaramay, rus tilining rolini cheklashmoqchi emas. Aksincha, Axmetov va uning izdoshlari beshta shahardagi do‘konlarda qozoq tilini bilish darajasini o‘rganishni tashkil qilganidan so‘ng, Qozog‘iston bosh prokuraturasi jinoyatishi qo‘zg‘atilganini ma’lum qildi - Axmetov millatlararo adovatni qo‘zg‘atishda ayblandi.
Axmetovning bu harakatini respublika hukumatining ko‘plab vakillari qoraladi, prezident Qosim-Jomart Tokayev esa Qozog‘istonda rus tili millatlararo muloqot tili maqomiga ega ekanligini va "qonunga muvofiq, uning ishlatilishiga to‘sqinlik qilib bo‘lmaydi", deb eslatdi.
Amaldagi "Qozog‘iston Respublikasi til to‘g‘risidagi qonuni"da shunday e’lon qilinadi: davlat tashkilotlari va ish yuritishda rus tili davlat tili (qozoq - tahr.) bilan bir qatorda rasman ishlatilishi mumkin. Fuqarolarning til borasidagi huquqlarni cheklab qo‘yish esa ularning huquqlarini buzish hisoblanadi.
“Rossiya va Qozog‘iston o‘rtasidagi chegara dunyodagi eng uzun chegaradir. Rus tili -BMTning oltita rasmiy tillaridan biridir, shuning uchun biz bu masalaga madaniyatli tarzda yondashishimiz zarur", - dedi Tokayev, shuningdek, qozoq tilini o‘rganishga intilish “o‘z kelajagini Qozog‘iston bilan bog‘laydigan har bir kishi" uchun burch ekanligini ta’kidladi. Biroq mamlakat "radikalizmning har qanday shaklini bostirishga" tayyor.
Yaqinda Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev ham rus tilining ahamiyati haqida fikr bildirib, mamlakatda o‘qish rus tilida olib boriladigan 340ta maktab ish faoliyat olib borayotganini eslatdi.
O‘zbekiston rus tilini rivojlantirmoqda, u yerda hukumat mehnat migrantlariga rus tilini o‘rgatish uchun barcha xarajatlarni o‘z zimmasiga oldi. "O‘zbekiston Bandlik vazirligi Rossiya Xalqlar do‘stligi universiteti bilan hamkorlik qiladi", - dedi Sankt-Peterburg o‘zbek milliy-madaniy avtonomiyasi rahbari Suratbek Abdurahimov Sputnik muxbiriga bergan intervyusida. "Ushbu loyiha doirasida O‘zbekistondan 700 nafar rus tili o‘qituvchilari malaka oshirdi, endi ular mehnat migrantlarini o‘qitishi mumkin".
O‘zbekiston hukumatining bu harakati rus tili mamlakat uchun qanchalik muhim ekanligi anglatadi, deydi Abdurahimov.
"Bu nafaqat Rossiya bilan munosabatlar haqida, balki bu yerga migratsiya darajasi, albatta, yuqori", deydi u.
- Lekin sobiq SSSRning boshqa davlatlari bilan munosabatlarni olaylik - ular bilan qanday gaplashish mumkin? Rus tili - xalqaro ta’lim, ilm-fan va ishbilarmonlik munosabatlarining tili hisoblanadi".
“Hech kim milliy tillarga qarshi emas”
Rus tili raqobatbardoshligi tufayli yaqin xorij uchun muhim ahamiyatga ega, deb hisoblaydi Mixail Osadchiy, filologiya fanlari doktori, Pushkin nomidagi davlat rus tili institutining fan bo‘yicha prorektori. Uning so‘zlariga ko‘ra, so‘zlashuvchilar soni bo‘yicha rus tili dunyoda 8-o‘rinni egallaydi, bundan tashqari, u 15ta xalqaro tashkilotda qo‘llaniladi (taqqoslash uchun: ingliz tili 23tada ishlatiladi).
Rus tili raqobatbardoshligi tufayli yaqin xorij uchun muhim ahamiyatga ega, deydi Mixail Osadchiy, filologiya fanlari doktori, Pushkin nomidagi davlat rus tili institutining fan bo‘yicha prorektori. Unga ko‘ra, gapiruvchilar soni bo‘yicha rus tili dunyoda 8 -o‘rinni egallaydi, bundan tashqari, u 15 ta xalqaro tashkilotda qo‘llaniladi (taqqoslash uchun: ingliz tili 23 tada ishlatiladi).
"Ko‘p tillilik - bu zamonaviy dunyodagi mutlaq tendensiyasi, muvaffaqiyat va raqobat ustunligining elementi", - dedi Osadchiy Sputnik muxbiriga bergan intervyusida. "Xo‘sh, agar mamlakat o‘z tilining ko‘p tilli bo‘lish imkoniyatini ataylab kamaytirsa, u o‘z o‘ziga zarar qiladi: u ishbilarmonlik aloqalarini kamaytiradi va umuman o‘z fuqarolarining ehtiyojlariga zid keladi."
Mixail Osadchiy misol sifati Ukrainani keltiradi.
"Aslida, har qanday til oddiy ehtiyojlardan foydalanish vositasidir: ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish, qandaydir ijtimoiy xizmatlarni olish", - tushuntiradi u. - Nega Ukraina fuqarolari rus tilidagi spektakllar borishni yoki filmlarni ko‘rishni xohlaydilar? Chunki ular Rossiyaning shunday muxlislari? Yo‘q, shunchaki ularga shunday qulay. Bu har kungi trayektoriya, unga davlat aralashib, aytadi: yo‘q, sizning tilingiz nomaqbul”.
Ba’zi Ukraina siyosatchilarining rus tilini rad etish Rossiyaga ta’sir qiladi degan fikri asossiz, deb ta’kidlaydi Osadchiy.
"Bu Rossiyaning ichki holatiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi", - deydi u. - Ammo Ukraina ichida keskinlik vujudga kelmoqda. Odamlar sun’iy cheklovlarni yoqtirmaydi. Va shuni tushunish kerakki, ko‘p tilli bo‘lish so‘rovi bo‘lganida, hech kim: "Keling, rus tilining hukmronligi uchun mamlakatning milliy tilini chetga suraylik", - demaydi. Bu shunchaki tenglik haqida gap ketmoqda, va bu mantiqan to‘g‘ri: kimdir til o‘rganishi kerak, chet tilini o‘rganganlar qanchalik qiyinligini biladi. Bu yerda sizga shunchaki afzallik berilgan - siz bir vaqtning o‘zida ikkita tilni bilasiz, va o‘zingiz undan voz kechasiz".