Sergey Savchuk. Shu haftada Reuters agentligi xabar berishicha, Isroil hukumati Yevropa Ittifoqi bilan EastMed dengiz gaz quvurini qurish to‘g‘risida kelishuvni ma’qulladi.
Rossiyaning navbatdagi mag‘lubiyati haqida yillar davomida zararli ijod qilib keladigan ko‘plab rus nashrlar asosiy g‘oyasi Yevropa Rossiya gaz quvuriga muqobil topganiga olib keluvchi maqolalarni chop etishdi. Biroq, ularning maqsadli auditoriyasining quvonchi bir qator sabablarga ko‘ra uzoqqa cho‘zilmasligi mumkin.
EastMed - juda yosh loyiha va texnik nuqtayi nazardan umuman xom loyiha ekanligidan boshlaymiz. O‘ziga xos energetik uchburchak deb nomlangan davlatlar - Gretsiya, Kipr va Isroil o‘rtasida dastlabki kelishuv 2019-yil mart oyida imzolangan. Bu yerda kimning manfaatlariga dahldorligini tushunish uchun – imzolash jarayoni shaxsan AQSh Davlat kotibi Mayk Pompeoning nazorati ostida bo‘lganligini qo‘shamiz.
Vashingtonni mamnun qilishni istagan holda, Yevropa komissiyasi kazuistika mo‘jizalarini namoyish etib, EastMedga "umumiy qiziqish uyg‘otadigan loyiha" maqomini berdi.
Bu shuni anglatadiki, gaz quvuri uchinchi energiya paketining talablari va cheklovlariga duch kelmaydi, aynan Rossiyaning “Gazprom” kompaniyasi ular bilan ko‘plab muammolarga duch kelmoqda. Tanlov huquqi mana shunday.
Loyihani tezlashtirish uchun texnik tadqiqotlarni yakunlash uchun Yevropa budjetidan 39 million dollar ajratildi. Oldindan aytadigan bo‘lsak, bu yetarli emas edi.
Texnologik tomondan hammasi oddiy emas.
Uzunligi 2 ming kilometrga, quvvati o‘n milliard kubometrga, dastlabki qiymati yetti milliard dollar teng bo‘lgan gaz quvuri yetti yil ichida qurilishi rejalashtirilgan.
Shu bilan birga, uning xuddi shu "Shimoliy oqim"dan asosiy farqi shundaki, Kipr va Krit o‘rtasidagi chuqurliklar uch ming metrga yetadi. Gap shundaki, O‘rta yer dengizi tubining relefi juda murakkab va mintaqa seysmik faol deb hisoblanadi. Bunday sharoitda nazariy jihatdan zamonaviy texnologiyalar quvur liniyasini yotqizishni amalga oshirishga imkon beradi, ammo amalda shunga o‘xshash hali hech narsa qurilmagan.
Ammo barcha texnik jihatlar quvur o‘tkaziladigan davlatlar o‘rtasidagi siyosiy va boshqa qarama-qarshiliklarning murakkab tuguni fonida xiralashadi.
Birinchidan, Leviafan koni bilan hamma narsa silliq emas. Isroildan tashqari, uch yarim trillion kubometr gazga, Misr, Livan va Suriya ham davogarlik qilmoqda. Urush qilayotgan Damashqning hozircha tortishuv uchun vaqti yo‘q, ammo Livan o‘n yildan beri hududning bir qismiga egalik qilish uchun bahslashib keladi.
Bugungi kunda Qohira ichki gazga bo‘lgan ehtiyojni to‘la qondiradi va yoqilg‘i xabni shakllantirmoqda, yaqin kelajakda o‘zida ishlab chiqargan suyultirilgan gaz bilan savdo qiladi.
Ikkinchidan, dastlab EastMed Leviafan gaz konidan Kipr va Krit orqali Gretsiyagacha cho‘ziladi, u yerda Italiya va Bolgariyaga gazni yetkazib beradigan xabni yaratish rejalashtirilgan edi.
Shunisi e’tiborga loyiqki, loyihaning bir yarim yili davomida Italiya loyiha ishtirokchilarining biron bir yig‘ilishida qatnashmadi. Bundan tashqari, bir yil oldin Italiya bosh vaziri Juzeppe Konti, uning mamlakati na loyihani, na Poseidonning 200 kilometrlik ulanish tarmog‘i (interkonnektor) qurishni (Gretsiyadan gaz Italiyaga o‘tishi kerak bo‘lgan) qo‘llab-quvvatlamasligini aytdi.
Milan Trans-Adriatik gaz quvuri (TAR) qurilishi va Ozarbayjondan Gretsiya va Albaniya tranziti orqali gaz sotib olishni yanada istiqbolli deb hisoblaydi.
Italiyada (Poseidon) va Bolgariyada (IGB) interkonnektorlarni qurish IGI Poseidon kompaniyasiga ishonib topshirilgan, unga Italiyaning Edison S.p.A va Gretsiyaning DEPA S.A teng ravishda egalik qiladi.
Italiya uchastkasi so‘nggi yangiliklar shu yilning aprel oyiga to‘g‘ri keladi, unda IGI muhandislik tadqiqotlarini o‘tkazishga tayyorligini e’lon qilgandi, buning uchun qo‘shimcha 70 million yevro talab qilinadi. Pul hali ajratilmagan, shuning uchun hech qanday ish olib borilmayapti.
Albatta, Turkiya EastMed ni amalga oshirish yo‘lida xo‘mraygan tog‘ kabi ko‘tariladi, uning loyihasi ishtirokchilarining aksariyati bilan munosabati, yumshoq aytadigan bo‘lsak, ideallikdan uzoq.
Masalan, Kipr qirg‘oqlaridan unchalik uzoq bo‘lmagan Afrodita koni mavjud, undan Yevropaga qayta sotish uchun tabiiy gaz olish rejalashtirilgan.
2018 yil mart oyida Italiyaning Eni razvedka kemasi u yerda tekshiruv o‘tkazdi, ammo Turk harbiy kemalari otradi ultimatum sifatida tadqiqot joyini tark etishni talab qilganidan keyin uni qaytarishga majbur bo‘ldi.
Kipr bilan nima qilish kerakligi ham aniq emas. Gaz quvurining bir qismini orolning ishg‘ol qilingan shimoliy qismi orqali o‘tkazish rejalashtirilgan va Anqara tegishli tranzit to‘lovlariga umid qilmoqda, kiprliklar esa mutlaqo rozi emas.
Yana bir narsa: Amerikaning bu loyihaga qiziqishi haqida bekorga aytmadik. Turkiya va AQSh o‘rtasidagi munosabatlar juda sovuq, Vashingtonning tashqi siyosati Anqaraga to‘g‘ridan-to‘g‘ri iqtisodiy zarar yetkazmoqda: 21-iyul kuni AQSh vakillar palatasi Rossiyaning "Shimoliy oqim" va "Turk oqimi" quvurlariga qarshi yangi sanksiyalar paketini bir ovozdan qabul qildi. Ushbu harakatlar aniq do‘stona emas, chunki ular Anqara Janubiy va Janubi-Sharqiy Yevropaning asosiy gaz xabiga aylanish rejalarini shubha ostiga qo‘ymoqda. Agar EastMed va ayniqsa uning Bolgariya IGB konnektori qurilsa, Luleburgaz orqali Turk oqimi tranzit liniyasi o‘z amaliy ahamiyatini, budjet esa pul yo‘qotadi.
Yana bir qo‘shimcha. 1999-yilda Leviafan konini qidirish ishlari Amerikaning Noble Energy kompaniyasi tomonidan boshlandi va u ulkan uglevodorod zaxiralari topilganidan keyin Isroil hukumatining barcha imtiyoz va afzalliklariga ega bo‘ldi. Tel-Aviv birgina shelf gaziga asoslangan ichki energiya loyihasiga 6,3 milliard dollar sarmoya kiritdi, Noble Energy esa barcha tegishli qidiruv ishlarida qatnashish uchun imtiyozli huquqlarga ega bo‘ldi.
Hammasi Isroil xalqaro bozorga chiqishga qaror qilgan vaqtda o‘zgardi. Kichkina Noble ni darhol Amerika neft giganti Chevron sotib oldi. Bitim qiymati 5 milliard dollarni tashkil etadi va yil oxirida yakunlanadi.
Hech shubha yo‘qki, Anqara o‘zining iqtisodiy va geosiyosiy manfaatlariga tahdid qayerdan kelayotganini yaxshi biladi va shuning uchun AQSh-Turkiya munosabatlarining yaxshilanishiga umid qilmaslik kerak.
Shuningdek, aytilgan EastMed qurilishini tezda ma’qullanishini kutmasligimiz kerak. Isroil quvuri yaxshi ta’minlangan zanjirlarni va eksportdan tushadigan daromadlarni yo‘q qilishga qodir va bu mintaqa mamlakatlari o‘rtasidagi ko‘plab muammolarni hech qanday tarzda hal qilishga yordam bermaydi.
Biroq, agar EastMed loyihasi “o‘lik” nuqtasidan siljisa ham, uni yakuniga yetkazishgacha kamida yetti yil kerak, “Gazprom” quvur yotqizuvchilari esa 3-avgustda Germaniyagacha qolgan 160 km magistralini qurish ishlariga kirishadilar, shundan keyin Rossiya faqat ikkita Boltiqbo‘yi yo‘li orqali 110 milliard kubometr gaz yetkazib beradi. Bu nazariy jihatdan ham Isroil-Gersiya tandemidan 11 baravar ko‘proq narsa taklif qilinadi.