Ko‘rinishida bog‘liqlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri: Xitoyda bir qator tarmoqlarda ishlab chiqarishning 40-60 %ga qisqarishi va eksportning keskin pasayishi, energiya mahsulotlarining eng katta importchisi va "dunyo fabrikasi" bo‘lmish Xitoyda iste’molning pasayishi, dunyodagi o‘nlab yirik mamlakatlarda karantin va "uyda ishlash" va natijada, "domino prinsipi"ga ko‘ra, neft narxining pasayishi. Ammo, epidemiya uzoq vaqt davomida tayyorlangan narsalarni qo‘zg‘atganga o‘xshaydi. RIA Novosti muallifi Aleksey Maslov xabariga asosan.
Neft narxlari ilgari ham keskin pasaygan - haqiqatan ham jiddiy, aslida harbiy voqealar tufayli: 1991-yil 17-yanvarda Fors ko‘rfazidagi urush fonida neft 34,8% ga pasaygan (uzoq davom etgan pasayish 1990-yil oktabridan 1991-yil fevraligacha davom etgan), narxlar 2001-yil sentabr - noyabr oylarida AQShda teraktlar fonida tushgan. Bu safar qulash tinch sharoitda ro‘y bermoqda va Rossiyaning OPEK+ kelishuvidan chiqishi bilan bog‘liq va bularning barchasi qulashni tashqi kuchlar faol ravishda qo‘zg‘atganligini anglatadi, u mutlaqo "qo‘lda amalga oshirilgan" bo‘lgan va koronavirus yoki odatiy iqtisodiy omillarning ta’siri bilan bog‘liq emas.
Bunday vaziyatda g‘oliblar va yutqazganlar bor. Muhim savol shundaki, neft narxining o‘zgarishi Rossiyaning neft-gaz sohasidagi hamkorlariga, birinchi navbatda Xitoyga qanday ta’sir qiladi. Rossiya va Xitoyning neft-gaz sohasidagi hamkorligi ma’lum darajada uzoq muddatli shartnomalar bilan himoyalangan, biroq virusning pandemiyasi bo‘lgan fors-major holatlarida ko‘plab neft va gaz operatsiyalarini qayta ko‘rib chiqilishi mumkin, masalan, Xitoy kamroq neft va gazni sotib olishi bilan bog‘liq va bu Rossiyaning ham neft daromadlariga ta’sir qiladi.
Neft narxining uzoq muddatli pasayishi AQShga zararli, chunki u taxminan 40 dollarga teng narxi slanes nefti ishlab chiqarishini pasaytiradi. Joriy narxlar Saudiya Arabistoni uchun ham noqulaydir, ularning budjeti 65 dollardan xisob-kitob qilinadi.
Boshqa tomondan, Xitoy va Osiyoning boshqa ko‘plab mamlakatlari neftni ancha arzon narxda sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi bu esa o‘z iqtisodlarining tiklanishini sezilarli darajada osonlashtiradi.
Odatda, neft narxining pasayishi Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy o‘sishiga turtki berar edi va bu safar ham hukumatlarga moliyaviy rag‘batlantirish choralarini ko‘rishga imkon beradi. Biroq hozirgi sharoitda koronavirus tufayli sustlashgan iste’mol talabini hisobgan olgan holda arzon neftning afzalliklari ancha mo‘’tadilroq bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, neft narxining pasayishi Osiyo mintaqasida neft eksport qiluvchi ikki mamlakat - Malayziya va Indoneziyaning budjetlariga bosim o‘tkazishi va ularning iqtisodiyotni jonlantirish uchun moliyaviy rag‘batlantirish imkoniyatlarini cheklashi aniq.
Masalaning boshqa tomoni ham bor. Neft narxlarining pasayishi muqobil energiya sektorini, shu jumladan shamol va quyosh energiyasidan foydalanishni deyarli foydasiz qiladi. Va aynan shu savol Xitoy uchun juda muhimdir. So‘nggi yillarda Xitoy muqobil energiya manbalarini nafaqat yangi "toza" iqtisodiyotni yaratish, balki energiya xavfsizligini ta’minlash, eng yirik neft va gaz eksport qiluvchilariga qaramlikni "kamaytirish" usuli sifatida ko‘rib chiqdi. Aslida, bugungi kunda butun dunyoda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishning o‘sishi Xitoyning ta’sirini yanada kuchaytirdi, bu esa qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni ko‘paytirishni talab qilib, yirik neft eksport qiluvchilarining ta’sirini yo‘q qildi. Ko‘rinishidan, katta investitsiyalarga qaramay, Xitoy yaqin kelajakda bunga erisha olmaydi. Xitoy quyosh panellari, shamol turbinalari, batareyalar va elektr transport vositalarining dunyodagi eng katta ishlab chiqaruvchisi va eksportchisi. Elektr energetikasi sohasidagi o‘n uchinchi besh yillik reja (2016-2020 yillar) 2020-yilga kelib elektr energiyasining umumiy ishlab chiqarishida qazib olinmaydigan yoqilg‘ining ulushini 35 foizdan 39 foizgacha oshirishni maqsad qilgan.
Xitoyning Milliy Energetika Ma’muriyati va Milliy Rivojlanish va Islohotlar Komissiyasi 2020-yilgacha qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirishga 360 milliard dollardan ko‘proq sarmoya kiritishni va ushbu sektorda 13 million ish o‘rinlarini yaratishni rejalashtirgan (taqqoslash uchun: AQShda ushbu sohada 800 mingga yaqin ishchi jalb qilingan). Bir yil oldin, muqobil energiya manbalari haqida munozaralarda ijobiy romantizmning muhim qismi mavjud edi. 2019-yil yanvar oyida taqdim etilgan "Yangi dunyo: energiya almashinuvi geosiyosati" ma’ruzasida qayta tiklanadigan energiya manbalarining jadal o‘sib borishining geosiyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ta’siri ikki asr oldin qazib olinadigan yoqilg‘idan foydalanishga o‘tishda bo‘lgani kabi chuqur bo‘lishi mumkinligi ta’kidlangan. Kutilayotgan o‘zgarishlarga dunyoda yangi energetik yetakchilarining paydo bo‘lishi, savdo tarkibidagi o‘zgarishlar va yangi energiya ittifoqlarining rivojlanishi; "uglevodorodi bor" mamlakatlaridagi beqarorlik va boshqalar kiradi. Xitoy o‘zining energiya sektorini energiya xavfsizligi nuqtayi nazaridan o‘zgartirishdan foyda ko‘rishi kerak edi, chunki u nafaqat ishlab chiqarishda, balki innovatsiyalar va qayta tiklanadigan energiya texnologiyalarini joriy qilishda ham yetakchi o‘rinni egallaydi: 2017-yilda Xitoyning tiklanadigan energiya manbalariga investitsiyalari miqdori dunyo yalpi investitsiyalarning 45 foizdan ortig‘i to‘g‘ri keladi.
Hozirgi vaqtda Yevropa, Xitoy va Yaponiya qazib olinadigan yoqilg‘ining importiga qaramligi juda kattadir, ammo qayta tiklanadigan energiya ulushi oshgani sayin, ularning energiya mustaqilligi oshishi mumkin edi. Yaponiya hammadan ham ko‘proq qaram davlatdir: uning qazib olinadigan yoqilg‘ining sof importi YaIMning besh foizini tashkil qiladi. Janubiy Osiyo Yalpi ichki mahsulotining uch foizidan ko‘pini qazilma yoqilg‘i importiga sarflaydi. Nazariy jihatdan, import qilinadigan qazib olinadigan yoqilg‘idan davlat ichida ishlab chiqariladigan qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tadigan davlatlar savdo balansini sezilarli darajada yaxshilashlari kerak.
So‘nggi bir necha yil ichida Xitoy yangi energiya manbalari tomon faol harakat qildi. 2017-yil boshida dunyodagi eng katta qayta tiklanadigan energiya bo‘yicha beshta bitimning to‘rttasi Xitoy kompaniyalari tomonidan amalga oshirildi, Xitoy ishlab chiqarish kompaniyalari uchun oltita eng katta quyosh modullaridan beshtasiga va dunyodagi eng yirik shamol turbinalarini ishlab chiqarishga egalik qiladi.
Xitoyning yetakchi texnologik kompaniyalari, birinchi navbatda ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash kompaniyalari, allaqachon qayta tiklanadigan energiyaga o‘tishni boshlaganlar.
Xitoy muqobil manbalarga boshqa sababga ko‘ra ham harakat qildi, bu atrof-muhitning ifloslanishiga qarshi kurashish. Tahlil natijalariga ko‘ra, RAND Corporation 2012-yilda Xitoyda havo ifloslanishi bilan kurashish xarajatlari asosan mehnat unumdorligining pasayishi hisobiga 535 milliard dollarni yoki YaIMning 6,5 foizini tashkil qildi.
Shu bilan birga, Xitoy dunyodagi eng katta muqobil energiya bozori bo‘lishiga qaramay, 2018-yilda shamol energiyasi atigi 5,2%, quyosh - elektr energiyasi ishlab chiqarishning 2,5% tashkil etdi. Qayta tiklanadigan energiya bilan muammolar Xitoyda AQSh-Xitoy savdo qarama-qarshiligi 2018-yil o‘rtalarida boshlangan paytda boshlandi. Quyosh energiyasini ishlab chiqaradigan quyosh panellarining keng maydonlarini joylashtirish juda qimmatga tushdi. Shamol va quyosh energiyasini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan subsidiyalarning kamaytirilishi boshlandi, markaziy hukumat "yangi energiya ishlab chiqarish", ya’ni slanes gazini ishlab chiqarish va ko‘mirdan metan olish uchun moliyaviy yordamni keskin oshirdi.
Shunday qilib, hozirgi vaziyatning paradoksi quyidagicha. Xitoy, boshqa mamlakat kabi, an’anaviy energiya manbalari uchun past narxlarga muhtoj. Butun dunyo aynan Xitoy iqtisodiyotining tiklanishini kutmoqda, shu bilan birga koronavirus ustidan tez ichki g‘alabadan so‘ng Xitoyga bo‘lgan ishonch asta-sekin qaytmoqda. Ko‘pchilik butun dunyo iqtisodiyotining tiklanishini aynan Xitoy sanoatining qayta ishga tushirilishi va Xitoy iste’molining o‘sishi bilan bog‘lashadi va neftning joriy narxlarida esa bu juda qiyin va qimmatga tushadi.
Ammo uzoq va og‘riqli bo‘lishiga qaramay, Xitoyni hech bo‘lmaganda qisman neft va gaz qaramligidan xalos qiladigan muqobil energiyaga o‘tishi uzoq vaqtga qoldirildi. Xitoy eski modellarga qaytishga majbur bo‘ladi.
Biroq, Xitoy neftning yangi narxidan juda mamnun. Unga minimal yo‘qotishlar bilan "qayta ishga tushish" imkoniyatini beradigan ulkan bonus oladi. Umuman olganda, 2020-yilning birinchi yarmida butun dunyo bo‘ylab korporativ daromadlarning keskin pasayishi kuzatiladi, shundan so‘ng iqtisodiy tiklanish shakli sifatida keskin ko‘tarilish boshlanadi. Bu 2020-yilda global foyda o‘sishi istiqbollarini biroz salbiy holga keltirishi mumkin. Shu asosda, arzon energiyadan asosiy foyda oluvchilar bo‘lgan Osiyo bozorlari neft eksport qiluvchi mamlakatlar bozorlariga qaraganda ancha barqaror va muvaffaqiyatli bo‘ladi.
