TOShKENT, 24 mar —Sputnik. Pandemiya bilan kurashga hukumat ulkan pul xarajat qilmoqda, lekin budjetda ham pul kam, shuni uchun kredit bozoriga murojaat qilishga to‘g‘ri keldi. Natijada AQSh davlat qarzi 28 trillion dollarga yetdi – bu esa YaIMdan ko‘p. Aslida buncha ko‘p qarz olish mumkinmi? Buning oqibatlari qanday bo‘lishi mumkin?
Qarz chuquri
AQSh 2008-yilgi krizisdan boshlab qarzlarini oshirib kelayotgan edi. Obama davrida qarz miqdori 9 trillionga Tramp davrida 7 trillionga ko‘paydi. 2018-yilda AQSh davlat qarzi YaIMning 78%ni tashkil qildi. Jahon banki bunday hajmdagi qarzlarni juda xavfli deb ataydi.
JB prognozlariga ko‘ra AQSh davlat qarzi 10-yildan so‘ng YaIMdan oshib ketishi kerak edi. Lekin bu ancha oldin yuz berdi – pandemiya tufayli ulkan xarajatlar qilishga to‘g‘ri keldi. Ayrim manbaalarga ko‘ra o‘tgan yil daovmida AQSh iqtisodiga salkam 9 trillion dollar kiritgan.
Natjada esa – davlat qarzi 28 trillionga yetdi va YaIMning 101 %ini tashkil qildi.Bunday vaziyat faqat Ikkinchi jahon urushidan so‘ng sodir bo‘lgan edi, 1946-yilda -106%.
Lekin Federal Rezerv rahbari Jerom Pauell qarz bunchalik katta bo‘lib ketganida hech qanday muammo ko‘rmayapti:
“Pandemiya vaqtida olingan ulkan qarzlar iqtisodiy inqirozning oldini olishga yordam berdi. Karantin, istemolchilar xarajatlarini qoplash, bushab qolgan mehmonxonalar va ishsiz turib qolgan kemalar xarajatlarini qoplash uchun foydalanildi. Arzon kreditlar ishlamayotgan korxonalar xodimlarni ishdan bo‘shatmasdan saqlab qolish imkonini berdi. Ular yordamida ishsizlarga nafaqa berildi”, - deydi u.
Sobiq Moiya vaziri Larri Sammers aytishiga qaraganda, AQSh iqtisodini bu darajada qo‘llab-quvvatlash ortiqcha ish bo‘lgan. “Siyosatchilar koronavirusga qarshi kurashni harbiy xarajatlarga tenglashtirishdi va iqtisodga trillionlab dollar kiritishdi. Budjet daromalarining kamayib ketishi esa - hech kimni xavotirga solmadi”, - deydi u.
Undan ham ko‘p
Davlat xazinasini to‘ldirish yomonlashib borayotgani tufayli davlat obligatsiyalar chiqarish orqali yanada ko‘proq qarz olishga to‘g‘ri kelmoqda. Olingan pullar bilan Davlat budjeti defitsiti qoplanmoqda.
2020 moliya yilida (30 sentabrda tugagan) davlat budjeti defitsiti 3 baravar oshib 3,1 trilion dollarni tashkil qildi. Koronavirusga qarshi qabul qilingan barcha choralarhisobga olinganidan so‘ng esa – 4 trillionga yetadi. Yangiqarz olmasdan iloj yo‘q.
AQSh Federal yubdjeti Qo‘mitasi xabariga ko‘ra, iqtisod sekin asta tiklangan taqdirda 2025-yilga kelib AQShning davlat qarzi YaIMning 117%ini tashkil qiladi.
Hozircha bu investorlarning xavotirini uyg‘otayotgani va AQShga yanada ko‘proq qarsh olishga xalal berayotgani yo‘q. Chunki bu juda oson va arzon.
“Hukumat turli muddatga ega bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar, obligatsiya va veksellar chiqarishda davom etmoqda. Bozor esa cheksiz, chunki bu eng xavfsiz aktiv hisoblanadi”, - deb yozmoqda The Wall Street Journal.
“Qarz go‘yoki bepuldek tuyulayapti. Hozir biz foiz stavkasi past bo‘lgani tufayli ko‘plab qarz olmoqdamiz, lekin bir kun kelib ularni qaytarishga to‘g‘ri keladi”, - deydi senator Djon Tyun.
Keyin nima bo‘ladi
JP Morgan Asset Management aytishiga qaraganda qarzning o‘zi emas uning xarajatlari juda muhim.
“Hozir qarz miqdori keskin oshgani bilan, uning xarajatlari 1990 yoki 2000-yillarga nisbatan juda kam. O‘shanda qarz YaIMning 50%idan kam miqdorini tashkil qilar budjet esa profitsit bilan ishlar edi”, - deydi bank tahlilchisi.
Kreditlar foiz stavkalari oshib ketsa (krizis tugab va iqtisodiy o‘sish va inflyatsiyani kutish boshlanishi bilan ana shunday bo‘ladi) to‘lanadigan sof foiz stavkalari hozirgi 1,3 %dan 3,2 %gacha oshadi.
Bunda vaziyat murakkablashadi. Ayrim hisob-kitoblarga ko‘ra 2028-yilga kelib Amerikaliklar faat qarzga xizmat ko‘rsatish uchun davlat budjetining beshdan bir qismini xarajat qilishadi.
E’tiborli tomoni shundaki, AQSh davlat qarzining yarmi – xorijiy investorlarga tegishli va ular orasida ikkinchi o‘rinda – Xitoy. AQSh davlat qarzining 1,1 trillionlik qismi Pekin qo‘lida bo‘lib, ba’zi-ba’zida u qarzlarni “rasprodaja”qilish bilan AQShni qo‘rqitadi.
Agar ana shunday vaziyat yuz bersa Fedrezerv bozordan o‘z qimmatli qog‘ozlarini sotib oladi. Bu esa AQSh qimmatli qog‘ozlariga bo‘lgan ishonchni saqlab qoladi (va shu bilan birga past foiz stavkalarini va kreditlarga xizmat ko‘rsatish narxini), lekin bu faqat qisqa muddatda ish beradi.
Ertami kechmi investorlar AQSh o‘z qarzini qaytarib bera olishiga ishonchini yo‘qotadi va AQSh qimmatli qog‘ozlarini sota boshlaydi. Shu bilan birga yuqori foiz stavkalari talab qila boshlaydi. Bu esa jiddiy iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Foiz stavkalarini oshirish esa, hali to‘lanmagan davlat obligatsiyalari qiymatini tushirib yuboradi. Oqibatda bir qator tashkilotlar – infestfond, pensiya jamg‘armalari, sug‘urta kompaniyalari va boshqa davlat qarzi egalari – katta yo‘qotishga uchraydi. Hammasi ulkan bankrotlik va navbatdagi iqtisodiy inqiroz bilan yakunlanadi.