Ishonchli front orti: 1941-1942 yillarda O‘zbekistonga qaysi korxonalar evakuatsiya qilingan
© Sentralniy gosudarstvenniy arxiv kinofotofonodokumentov RUz
Obuna bo‘lish
Eksklyuziv
Ulug‘ Vatan urushi boshlanganida SSSRning ko‘plab zavodlari va sanoat korxonalari yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida qoldi. Shu bois ikki yil ichida 150 tadan ortiq korxona va ularning mutaxassislari O‘zbekiston hududiga evakuatsiya qilindi.
TOShKENT, 19 okt – Sputnik. Urushdan oldin O‘zbekiston asosan paxta, to‘qimachilik va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqargan agrar respublika edi. Yangi korxonalar kelishi bilan mahalliy iqtisodiyotning tuzilishi o‘zgara boshladi.
Birgina dastlabki ikki yil ichida (1941-1942) bu yerga mashinasozlik, elektr energetikasi, kimyo sanoati, og‘ir, yengil va oziq-ovqat sanoati kabi sohalarning 93 ta sanoat korxonasi evakuatsiya qilindi. Ularning aksariyati Toshkent va Toshkent viloyatida hamda Farg‘ona, Andijon, Namangan, Samarqand, Buxoro va Surxondaryoda joylashtirilgan.
O‘zbekiston hududiga evakuatsiya qilingan sanoat korxonalari
© Sputnik
Bu jarayon Sovet Ittifoqining fashist Germaniya ustidan g‘alabasini ta’minlashning asosiy omillaridan biriga aylandi, chunki u Qizil Armiya askarlari uchun qurol-yarog‘, himoya kiyimlari, oziq-ovqat va jihozlarni doimiy ravishda ishlab chiqarish va frontga yuborish imkonini berdi.
“O‘zarxiv” agentligi materiallarida korxonalar Moskva, Rostov-Don, Xarkov, Sumi, Frazino, Kolchugino, Zaporojye, Tushino, Klin, Dnepropetrovsk, Mitishi, Pavlodar, Simferopol, Leningrad, Tula, Kiyev, Taganrog, Kupansk, Melitopol, Lisichansk, Gorlovka, Konstantinovka, Voskresensk, Donbass, Odessa va sovet respublikalarining boshqa ko‘plab kichik va yirik shaharlaridan olib kelingani ko‘rsatilgan.
Masalan, Moskva viloyati yaqinidagi Ximkidan Toshkentga 84-aviatsiya zavodi jo‘natildi, keyinchalik V.P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi (TAPOiCh) nomi bilan mashhur bo‘ldi. Aviakorxona 2014-yilgacha ishlagan. Urush yillarida ikki mingtadan ortiq samolyot ishlab chiqargan.
Rostovning "Krasniy Aksay" zavodi Toshkentdagi "Rostselmash" bilan birgalikda frontga jo‘natish uchun harbiy mahsulotlar ishlab chiqargan. Umuman olganda, 1941-yil dekabr oyi oxiriga kelib O‘zbekistonning 300 taga yaqin zavod va fabrikalari harbiy ehtiyojlar uchun qayta qurilgan va front uchun qurol-yarog‘, o‘q-dorilar va jihozlar ishlab chiqargan. Toshkentdagi 137 ta korxonadan 63 tasi mudofaa mahsulotlari ishlab chiqargan.
Keyinchalik yuqorida aytib o‘tilgan "Rostselmash" negizida mashhur Toshkent traktor zavodi (TTZ) paydo bo‘ldi, u hozirgacha ishlaydi, traktorlar, paxta terish mashinalari va tirkamalar hamda bog‘dorchilik uchun mini-traktorlar ishlab chiqaradi.
Hozirda "Foton" nomi bilan tanilgan Frazino shahridagi 191-zavod ham Toshkentga evakuatsiya qilindi. Kompaniya hali ham ishlamoqda, elektron uskunalar va elektron uskunalar uchun mikrosxemalar ishlab chiqaradi.
Samarqandda Odessadan keltirilgan "Serp i Molot" konserva zavodi ishga tushirildi, u ham shu kungacha faoliyat ko‘rsatmoqda.
Joyni o‘zgartirish energetika korxonalari uchun ham zarur edi: Artom nomidagi Shaxtin davlat tuman elektr stansiyasi Chirchiq shahridagi stansiya negizida joylashtirilgan.
Arxivniy dokument ob evakuatsii Shaxtinskoy GRES im. Artema v Chirchik v godi Velikoy Otechestvennoy voyni
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
Ushbu korxonalar frontni qurol-yarog‘, texnika va oziq-ovqat bilan ta’minlab, kelgusi o‘n yillar davomida O‘zbekistonning sanoat salohiyatiga asos bo‘ldi. Sanoat korxonalaridan tashqari, ta’lim muassasalari, teatrlar va ularning xodimlari O‘zbekistonga evakuatsiya qilindi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi "O‘zarxiv" agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, Moskva geodeziya, aerofotografiya va kartografiya instituti muhandislari Toshkentda bo‘lib, Toshkent topografiya texnikumi, kartografiya fabrikasi va aerogeodeziya korxonasi negizida ishlagan.
Shuningdek, Voronej aviatsiya instituti, Butunittifoq radio qo‘mitasi ovoz yozish fabrikasi, I. Stalin nomidagi Odessa un sanoati va elevator xo‘jaligi muhandislari instituti, Markaziy teri-venerologiya instituti, Moskva to‘qimachilik instituti, Moskva aloqa politexnikumi, Kiyev industrial instituti Toshkentga evakuatsiya qilindi.
Mendeleyev nomidagi Moskva kimyo-texnologiya instituti Qo‘qon shahriga ko‘chirildi.
Chirchiqqa Moskva davlat teatr studiyasi yuborildi, keyinchalik u Chirchiq shahar drama teatriga aylandi.
Samarqandda Moskva davlat badiiy instituti va Rostov teatrlarining 126 nafar xodimi ham panoh topdi.
1/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
2/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
3/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
4/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
5/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
6/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
7/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
8/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
9/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
10/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
11/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
12/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
1/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
2/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
3/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
4/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
5/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
6/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
7/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
8/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
9/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
10/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
11/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
12/12
© Sputnik / Gosudarstvenniy arxiv Respubliki Uzbekistan
Odamlar va raqamlar
Korxonalarga nafaqat muhandislar, ishchilar, balki ayollar, o‘smirlar, qariyalar ham borgan. G‘alaba uchun ular haftasiga 6 kun kuniga 13 soat ishlashdi. Tarix fanlari nomzodi Vasiliy Kosteskiy o‘zining "Ulug‘ yillarga ta’zim qilamiz" kitobida yozishicha, urushning birinchi oylarida Toshkentdagi zavodlarga og‘ir ishlab chiqarish kasblarida erkaklar o‘rnini bosish uchun 20 mingdan ortiq ayol kelgan. 1941-yil 5-iyulda esa O‘zbekistonda ayollarga ish joylarida frontga ketgan erlarini almashtirishga ruxsat berildi.
Bu yerda 7-10-sinf o‘quvchilari, texnikumlar va oliy o‘quv yurtlari talabalari ham ishlagan.
1941-1943 yillarda O‘zbekistonda 240 mingga yaqin kishi ish bilan ta’minlangan.
Vasiliy Kosteskiyning ta’kidlashicha, 1941-yil iyun-noyabr oylarida O‘zbekiston sanoati yalpi mahsulotning o‘rtacha oylik ishlab chiqarilishini 12,3 mln so‘mga (19,6% ga) oshirdi.
Meros
Misollardan ko‘rinib turibdiki, urush tugaganidan keyin ham barcha korxonalar qaytib ketmadi: uskunalar va mutaxassislarning bir qismi O‘zbekistonda qoldi.
Agrar hududdan respublika SSSRning sanoat va madaniy qudratining tayanchiga aylandi, bu inson birligi va mehnat qahramonligining namunasini namoyish etdi.
Bu yil Ulug‘ Vatan urushidagi g‘alabaga qo‘shgan ulkan hissasi va mehnat qahramonligi uchun Andijon, Namangan, Samarqand, Toshkent va Farg‘ona “Mehnat shon-sharafi shahri” faxriy unvoniga sazovor bo‘ldi.
Yaqinda Sputnik O‘zbekiston multimedia matbuot markazida Rossiya va O‘zbekistonning yetakchi tarixchilari ishtirokidaUlug‘ Vatan urushi yillarida O‘zbekiston sanoatining rivojlanishi muhokama qilingan edi.
