O‘zbekiston energetika bozorini yaqin yillarda qanday islohotlar kutmoqda — regulyator
© Sputnik / Vitaliy Ankov
/ Obuna bo‘lish
Eksklyuziv
Islohotlarni uch bosqichga bo‘linadi va u 2029-yilgacha bo‘lgan ishlarni qamrab oladi.
TOShKENT, 28 noya — Sputnik. Toshkentda 27-28 noyabr kunlari “Mintaqaviy energetika islohotlari: tartibga solish amaliyotini kuchaytirish” mavzuyida sammit bo‘lib o‘tdi.
O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Turkiya, Gruziya ekspertlari ishtirok etgan tadbir O‘zbekiston Energetika bozorini rivojlantirish va tartibga solish agentligi tomonidan Osiyo taraqqiyot banki bilan hamkorlikda tashkil etildi, deya xabar berdi Sputnik O‘zbekiston muxbiri.
Ikki kun davom etgan uchrashuvda ekspertlar tartibga soluvchi islohotlar asoslari, energetika bozori dinamikasi, barqaror energiyaga o‘tish, sanoatda raqamlashtirish va innovatsiyalar kabi masalalarni muhokama qildi.
O‘zbekiston Respublikasi Energetika bozorini rivojlantirish va tartibga solish agentligi OTB bilan hamkorlikda tashkil etilgan tadbirdan ko‘zlangan maqsadlardan biri — manfaatdor tomonlarni birlashtirish, mintaqaning barqaror rivojlanish maqsadlarini qo‘llab-quvvatlash uchun ishonchli, shaffof va samarali normativ-huquqiy bazani ishlab chiqishga ko‘maklashish.
Agentlik direktori Sherzod Xo‘jayevning ta’kidlashicha, iqtisodiy faol o‘sish va aholi turmush darajasining yuksalishi keyingi besh yilda elektr energiyasiga bo‘lgan talab 1,6 barobar oshishga olib keldi. Bugungi kunda u yiliga 86 milliard kVt/soatga yetdi.
V Tashkente proxodit sammit "Regionalnie energeticheskie reformi: usilenie praktiki regulirovaniya"
© Sputnik
“Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, o‘sib borayotgan talabni qoplash uchun 2030-yilga borib ishlab chiqarish hajmini 135 milliard kVt/soatga yetkazishimiz kerak. Tabiiyki, bularning barchasini katta hajmdagi investitsiyalarni jalb qilmasdan amalga oshirib bo‘lmaydi, bu esa, o‘z navbatida, sohani isloh qilish bo‘yicha tub va keskin choralar ko‘rishni talab qiladi”, — deya aniqlik kiritdi Xo‘jayev.
Uning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekiston uchun buni tushunishdagi asosiy yil 2019-yil bo‘ldi, o‘shanda vertikal integratsiyalashgan “O‘zbekenergo” kompaniyasi to‘rt kompaniyaga muvaffaqiyatli bo‘lingan. “O‘zbekgidroenergo” aksiyadorlik jamiyati respublikadagi gidroenergetika obyektlariga egalik qiladi va ulardan foydalanadi.
“Issiqlik elektr stansiyalari” kompaniyasi, o‘z navbatida, issiqlik elektr stansiyalarini boshqaradi, “Milliy tarmoq” esa elektr energiyasini uzatish tizimining operatori hisoblanadi.
“Yaqin vaqtgacha mazkur korxona yagona xaridor, shuningdek, ikkita vazifani – taqsimlash tizimini boshqarish, shuningdek, yakuniy iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlash vazifasini bajaruvchi “Hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyati funksiyalarini bajarib kelgan”, — deya tushuntirdi Xo‘jayev. — Shu vaqt ichida “O‘zbekenergo” aksiyadorlik jamiyati bo‘linganidan so‘ng ancha salmoqli natijalarga erishdik. Ayni bosqichda 56 ta yangi avlod obyekti foydalanishga topshirildi yoki qurilmoqda”.
Ushbu elektr stansiyalarining umumiy quvvati 30 ming megavattga yaqin. Loyihalarni amalga oshirish uchun 25 milliard dollarlik investitsiya jalb etildi.
Bundan tashqari, Sherzod Xo‘jayev ushbu yangi avlodning asosiy ulushi qayta tiklanadigan energiya manbalariga to‘g‘ri kelishini ta’kidladi. Qurilgan va qurilayotgan yangi issiqlik elektr stansiyalari ham chiqindilarni kamaytirishga qaratilgan, chunki ular 40 va hatto 50-yildan ortiq ishlagan ma’naviy va jismoniy eskirgan energiya bloklarini almashtiradi.
“O‘zbekiston – 2030” strategiyasidan so‘ng energetika sohasida tizimli islohotlar amalga oshirilmoqda. Agentlik rahbari ta’kidlaganidek, energiya bozorining mustaqil regulyatorini yaratish asosiy yo‘nalishlardan biri bo‘ldi.
“Aksariyat mamlakatlar tajribasi ko‘rsatganidek, bunday regulyatorning yaratilishi islohotlar jarayonini tezlashtiradi, shuningdek, xorijiy investorlar tomonidan mamlakatdagi barcha jarayonlar shaffofligiga ishonchni oshiradi”, – deya qo‘shimcha qildi Xo‘jayev. — Ta’kidlash joizki, ushbu islohotlarni amalga oshirishda ham, agentligimiz tashkil etilgandan keyin ham biz ko‘plab mamlakatlar tajribasini o‘rgandik va o‘rganishda davom etmoqdamiz. Tajribasi bebaho bo‘lgan asosiy davlatlar va bu mamlakatlardan kelgan mutaxassislarimizning aksariyati Turkiya va Gruziya edi. Dastlabki boshlang‘ich pozitsiyalari juda o‘xshash bo‘lganligi sababli, ular erishgan natija ham hayratlanarli."
Sherzod Xo‘jayevning so‘zlariga ko‘ra, hozirda agentlik bozor infratuzilmasini yaratish ustida ishlamoqda, bu esa normativ-huquqiy bazani yaratmasdan turib amalga oshirib bo‘lmaydi. 2024-yil iyul oyida O‘zbekistonda ushbu jarayonlarning barchasini tartibga soluvchi “Elektr energetikasi to‘g‘risida”gi yangi qonun qabul qilindi.
Bir qator hujjatlar ishlab chiqildi, xususan, elektr energiyasining ulgurji va chakana bozorlari qoidalari, shuningdek, litsenziyalash qoidalari. Agentlik rahbari, shuningdek, keyingi islohotlarni uch bosqichga bo‘lish mumkinligini ta’kidladi.
Birinchisi 2024 yilda boshlangan va 2025-yil oxirigacha yakunlanishi rejalashtirilgan.
“Hozirgi bosqichda elektr uzatish tizimi va yagona xaridor tizimi funksiyalarini ajratish, shuningdek, elektr energiyasini yakuniy iste’molchilarga taqsimlash va yetkazib berish funksiyalarini ajratish to‘liq ta’minlanadi”, — dedi Xo‘jayev. — Elektr energiyasini taqsimlash sohasiga ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar va xususiy sarmoyalarni jalb qilish jarayoni boshlanadi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, ko‘plab maslahatlashuvlardan so‘ng taqsimlash tarmog‘ida investitsiyalarni ishlatish va jalb qilish funksiyalarini xususiy operatorlarga aktivlarning o‘zi o‘tkazmasdan o‘tkazishga qaror qilindi, ya’ni aktivlar davlat ixtiyorida qoladi”.
2024-2025 yillar va ehtimol qisman 2026-yilni qamrab oluvchi birinchi bosqichda elektr energiyasining ulgurji savdosi uchun onlayn platforma ham joriy qilinadi, deydi Xo‘jayev. Va bu bosqichda “Elektr energetikasi to‘g‘risida”gi yangi qonunga ko‘ra, bozor operatori bir vaqtning o‘zida markaziy xaridor funksiyasini ham bajaradigan “O‘zenergosotish” kompaniyasi bo‘ladi.
“Bu yerda biz asta-sekin yagona xaridor modelidan markaziy xaridor modeliga o‘tmoqdamiz”, — deya tushuntirdi Xo‘jayev. — Va bu kompaniya mustaqil elektr energiyasi ishlab chiqaruvchilar bilan tuzilgan yoki tuzilmoqchi bo‘lgan uzoq muddatli shartnomalar asosida ishlaydi. Lekin, shu bilan birga, har qanday elektr stansiyalariga elektr energiyasini “O‘zenergosotish” kompaniyasini chetlab o‘tib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri yirik iste’molchilarga sotish imkoniyati beriladi".
Ikkinchi bosqich, deb davom etadi Sherzod Xo‘jayev, bir kun oldin savdo qilishni nazarda tutadi.
“Ya’ni, bu yerda liberallashtirishning yanada ilg‘or darajasi bor”, — deydi Xo‘jayev. — Ammo barchamiz yaxshi tushunamizki, bu bosqichga o‘tish kunning istalgan vaqtida, yilning istalgan faslida yetarli quvvat zaxirasi bilan, har qanday tebranishlarga tayyor holda yetkazib berish kafolatisiz mumkin emas. Va, mening fikrimcha, qayta tiklanadigan energiya manbalarini faol joriy etish bilan bu muammo biroz og‘irlashadi. Ha, bu ekologik toza, ancha arzon resurs, lekin shu bilan birga, ba’zi noqulay kunlarda yoki g‘ayritabiiy sovuq yoki g‘ayritabiiy issiqlik davrida ishlab chiqarishni ta’minlaydigan zaxira quvvatlariga e’tibor qaratish lozim."
Uchinchi bosqich — soatlik savdo bo‘lib, savdo nafaqat bir kun oldin, balki kun davomida ham amalga oshiriladi.
“Ushbu bosqichga erishish uchun biz 2029-yilgacha ham ishlab chiqarish, ham magistral va tarqatish tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha tayyor bo‘lishni rejalashtirmoqdamiz, chunki bu savdo turi, xususan, dispetcherlik uchun juda katta qiyinchiliklar tug‘diradi”, — dedi Xo‘jayev. — Chunki klassik oqimlar, yillar davomida tasdiqlangan energiya oqimlari o‘zgaradi va ular kun davomida juda tez o‘zgaradi. Shuning uchun bu, birinchi navbatda, uzatish tizimi va tarqatish tizimiga katta sarmoyalarni talab qiladi."
Shunday qilib, O‘zbekistonda qayta tiklanadigan manbalardan ishlab chiqarish manbalaridan tashqari, energiya saqlash tizimlari (stansiyalari) yaratish bo‘yicha ishlar boshlandi. Sherzod Xo‘jayevning aytishicha, agentlikning Xitoy kompaniyasi bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan dastlabki ikkita loyihasi joriy yilning dekabr oyida foydalanishga topshiriladi. Har bir stansiyaning quvvati 150 megavattni tashkil qiladi.
