https://oz.sputniknews.uz/20240226/ozbekiston-aktsiya-sotib-olish-xavf-42665886.html
O‘zbekistonliklar aksiyalarni qanday sotib olishlari mumkin va qanday xavflar bor?
O‘zbekistonliklar aksiyalarni qanday sotib olishlari mumkin va qanday xavflar bor?
Sputnik O‘zbekiston
Aksiyalarni chiqarish va sotish nafaqat kompaniyalarning, balki butun mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga yordam beradi. Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish investorga kompaniya foydasining ma’lum qismini olish imkonini yaratadi.
2024-02-26T17:10+0500
2024-02-26T17:10+0500
2024-02-26T17:26+0500
iqtisod
o‘zbekiston
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e5/02/04/15936506_0:53:3451:1994_1920x0_80_0_0_8cc1ecb128c2278dee19721f70c2859f.jpg
O‘zbekistonda 2017-yildan buyon 6 ta IPO/SPO o‘tkazildi – qimmatli qog‘ozlarni birjada birlamchi/ikkilamchi joylashtirish. Oxirgi ikki yil ichida (2023 yil IPO bozoridagi eng faol yil bo‘ldi) "Uztelecom" telekommunikatsiya operatori, "UzAuto Motors" avtomobilsozlik kompaniyasi va "UzbekInvest" sug‘urta kompaniyasi ishtirokidagi bitimlar eng diqqatga sazovor bo‘ldi.Qayta obuna aksiyalarga bo‘lgan talab birjada joylashtirish uchun chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar sonidan oshib ketishini anglatadi.Yakubovning so‘zlariga ko‘ra, aksiyalarga bo‘lgan yuqori qiziqish nafaqat faol marketing kampaniyasi, balki kompaniyaning aholi orasida anchagina tanilgani bilan ham bog‘liq.O‘zbekistonliklar nima sotib olishadi? Ular mahalliy kompaniyalar aksiyalarini qanday sotib olishlari mumkin? Respublikada qimmatli qog‘ozlar bozori qay darajada rivojlangan? Ularni sotib olishda qanday xavflar bor?O‘zbekiston respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonuniga ko‘ra, qimmatli qog‘ozlarga aksiyalar, obligatsiyalar, g‘aznachilik majburiyatlari, depozit sertifikatlari, qimmatli qog‘ozlarning hosilalari va veksellar kiradi. Munir Yakubov aytganidek, ko‘pincha birja ishtirokchilari bir nechta yirik va taniqli kompaniyalarning aksiyalarini sotib olishadi.Birjada aksiyalarni har kim sotib olishi mumkin. Buning uchun brokerlik hisobvarag‘i ochishingiz kerak.Xuddi shunday shartlar chet el fuqarolariga ham tegishli.Chet ellik investorlar hisob raqamini masofadan turib ochishda shaxsni tasdiqlovchi hujjatning skanerlangan nusxalarini, to‘ldirilgan ariza shaklini va imzolangan shartnomani pochta orqali yuborishlari kerak bo‘ladi. Bunda videoaloqa orqali shaxsni tekshirish jarayonidan (KYC) o‘tish kerak bo‘ladi, deya aniqlik kiritdi Yakubov. Shuningdek, u "Jett" ilovasi orqali hisob ochish hozircha xorijliklar uchun mavjud emasligini qo‘shimcha qildi.Samarali daromad manbaiMamlakatda yagona respublika fond birjasi 1994-yilda tashkil etilganiga qaramay, bu bozor nisbatan rivojlanmagan, aholi tomonidan hamon qiziqish past, deydi Munir Yakubov.Alisher Ahmedov ta’kidlaganidek, boshqa platformalar (birjalar) yaratishda hech qanday cheklovlar yo‘q va istalgan manfaatdor shaxs litsenziya olish uchun nazorat qiluvchi organ – Istiqbolli loyihalar milliy agentligiga murojaat qilishi mumkin. Eksperning so‘zlariga ko‘ra, ayni paytda, O‘zbekiston fond birjasi savdo faolligi va likvidligini oshirishda davom etmoqda (joriy narxda aktivni tez sotib olish yoki sotish), garchi ular unchalik muhim bo‘lmasa ham. Biroq, har yili ijobiy dinamika kuzatilmoqda.Brokerlarning fikricha, ko‘pchilik O‘zbekiston fuqarolari ko‘chmas mulkka sarmoya kiritishni afzal ko‘rishadi, chunki bu soha ko‘proq tanish va oldindan aytish mumkin. Bundan tashqari, yuqori foiz stavkalari tufayli bank depozitlari investitsiyalar uchun jozibador.Qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish xavfiQimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish, ayniqsa, yosh va rivojlanayotgan bozorlarda ma’lum xavflarni o‘z ichiga oladi.Alisher Ahmedovning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekistondagi asosiy xavf-xatarlarga quyidagilar kiradi:Mutaxassislarning ta’kidlashicha, sarmoyaviy xavflardan to‘liq himoya qilish mumkin emas. Shuning uchun, ularni kamaytirish uchun investorlar puxta tadqiqot olib borishlari va portfelini diversifikatsiya qilishlari kerak — bir nechta turdagi qimmatli qog‘ozlar yoki turli kompaniyalarning aksiyalaridan foydalanish. Moliyaviy ekspertlar bilan maslahatlashish va shundan keyingina ongli investitsiya qarorlarini qabul qilish juda muhimdir.Iqtisodiyotga ta’siriBirjalar faoliyati bir necha sabablarga ko‘ra mamlakat iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaydi.Bundan tashqari, indekslar va aksiya baholari kabi fond bozori ko‘rsatkichlari ko‘pincha iqtisodiy salomatlik ko‘rsatkichlari sifatida ishlatiladi. Birjadagi narxlarning oshishi investorlarning iqtisodiyotga ishonchi ortishidan dalolat berishi mumkin, pasayish esa yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni ko‘rsatishi mumkin.Birja savdosi tadbirkorlik faolligini va innovatsiyalarni rag‘batlantiradi.Shu tariqa fond birjalari faoliyati kompaniyalar uchun kapital jalb etishning yangi shakllarini yaratishga ko‘maklashish, biznesni rivojlantirishni rag‘batlantirish hamda investorlarga o‘z portfellarini diversifikatsiya qilish va daromad olish imkoniyatini yaratish orqali mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qilmoqda.Bu borada xorijiy investorlarning ishtiroki ham muhim ahamiyatga ega. Muhim sabablardan biri qo‘shimcha investitsiyalardir.“Iqtisodiyotning resurslarga bo‘lgan ehtiyoji yuqori bo‘lganligi sababli, islohotlar va modernizatsiya jarayonida har qanday qo‘shimcha aktivlar muhim ahamiyat kasb etadi, – deya tushuntiradi mutxassis. — Aholida jamg‘armalar yetishmasligi va aholi jon boshiga nisbatan past daromadli sharoitda tashqi investitsiyalar iqtisodiy o‘sishda muhim rol o‘ynaydi."
o‘zbekiston
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
2024
Anna Jelixovskaya
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/04/1c/34393060_348:50:935:637_100x100_80_0_0_067faeb5a518bb96ff950ec2641bb91d.jpg
Anna Jelixovskaya
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/04/1c/34393060_348:50:935:637_100x100_80_0_0_067faeb5a518bb96ff950ec2641bb91d.jpg
Yangiliklar
uz_UZ
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Anna Jelixovskaya
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/04/1c/34393060_348:50:935:637_100x100_80_0_0_067faeb5a518bb96ff950ec2641bb91d.jpg
aksiyalar kompaniyalar iqtisodiyot qimmatli qog‘ozlarni sotib olish investor
aksiyalar kompaniyalar iqtisodiyot qimmatli qog‘ozlarni sotib olish investor
O‘zbekistonliklar aksiyalarni qanday sotib olishlari mumkin va qanday xavflar bor?
17:10 26.02.2024 (yangilandi: 17:26 26.02.2024) Eksklyuziv
Aksiyalarni chiqarish va sotish nafaqat kompaniyalarning, balki butun mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga yordam beradi. Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish investorga kompaniya foydasining ma’lum qismini olish imkonini yaratadi. Har kim bu kabi investor bo‘lishi mumkin.
O‘zbekistonda 2017-yildan buyon 6 ta IPO/SPO o‘tkazildi – qimmatli qog‘ozlarni birjada birlamchi/ikkilamchi joylashtirish. Oxirgi ikki yil ichida (2023 yil IPO bozoridagi eng faol yil bo‘ldi) "Uztelecom" telekommunikatsiya operatori, "UzAuto Motors" avtomobilsozlik kompaniyasi va "UzbekInvest" sug‘urta kompaniyasi ishtirokidagi bitimlar eng diqqatga sazovor bo‘ldi.
“Ushbu IPO/SPO larning har biri turli xususiyatlarga ega edi. Misol uchun, "UzAuto Motors" IPO hajmi bo‘yicha eng yirik bo‘lgan bo‘lsa, IPO "Uztelecom" bozorga alohida qiziqish ko‘rsatdi, — deya ma’lum qildi "Portfolio Investments" investitsiya kompaniyasi bosh direktori Munir Yakubov Sputnik muxbiriga. — Ularning aksiyalarini sotib olishga qayta obuna bo‘lish 131 foizni, "UzAuto Motors IPO"ga obuna bo‘lish esa 29 foizni tashkil etdi. Savdolar hajmini baholashda "Uztelecom" birinchi 3 kun ichida 1,7 milliard so‘mlik savdo hajmi bilan boshqa IPOlarni ortda qoldirib, boshqa barcha IPOlarning umumiy hajmidan sezilarli darajada oshib ketdi”.
Qayta obuna aksiyalarga bo‘lgan talab birjada joylashtirish uchun chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar sonidan oshib ketishini anglatadi.
Yakubovning so‘zlariga ko‘ra, aksiyalarga bo‘lgan yuqori qiziqish nafaqat faol marketing kampaniyasi, balki kompaniyaning aholi orasida anchagina tanilgani bilan ham bog‘liq.
“Birinchi savdo kunida telekommunikatsiya operatori aksiyalari 25 foizga oshdi, shuning uchun IPO ishtirokchilarining ko‘pchiligi bir haftadan kamroq vaqt ichida yaxshi pul ishlashga muvaffaq bo‘lishdi”, — deya qo‘shimcha qildi ekspert.
O‘zbekistonliklar nima sotib olishadi? Ular mahalliy kompaniyalar aksiyalarini qanday sotib olishlari mumkin? Respublikada qimmatli qog‘ozlar bozori qay darajada rivojlangan? Ularni sotib olishda qanday xavflar bor?
O‘zbekiston respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi qonuniga ko‘ra, qimmatli qog‘ozlarga aksiyalar, obligatsiyalar, g‘aznachilik majburiyatlari, depozit sertifikatlari, qimmatli qog‘ozlarning hosilalari va veksellar kiradi. Munir Yakubov aytganidek, ko‘pincha birja ishtirokchilari bir nechta yirik va taniqli kompaniyalarning aksiyalarini sotib olishadi.
“Ular muntazam ravishda dividendlar to‘laydigan yoki ilg‘or boshqaruvga ega, zamonaviy bozor mexanizmlaridan muvaffaqiyatli foydalanadigan va o‘z aksiyadorlari bilan faol aloqada bo‘lgan kompaniyalarning aksiyalarini tanlashadi, dedi ekspert. — Bundan tashqari, korporativ obligatsiyalarga sarmoya kiritishga qiziqish ortib bormoqda, ular ham barqaror kupon to‘lovlarini to‘laydi. Kupon — bu emitent tomonidan obligatsiyalar egalariga belgilangan naqd pul to‘lovi (qimmatli qog‘ozlarni chiqargan kompaniya)”.
Birjada aksiyalarni har kim sotib olishi mumkin. Buning uchun brokerlik hisobvarag‘i ochishingiz kerak.
"Buni litsenziyaga ega broker yordamida amalga oshirish mumkin. Buning uchun pasport, bank rekvizitlari, elektron pochta manzili va telefon raqami kerak, — deya tushuntiradi Munir Yakubov. — Shaklni to‘ldirib, shartnoma imzolagandan so‘ng, hisob 10 daqiqa ichida ochiladi. Shuningdek, "Jett" ilovasi (hozirda hisoblarni masofadan turib ochish imkonini beruvchi yagona dastur) yordamida hisobni masofadan turib ochish mumkin."
Xuddi shunday shartlar chet el fuqarolariga ham tegishli.
“Bugungi kunda asosiy shartlardan biri xorijiy investor nomidan qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshiradigan mahalliy brokerda investitsiya hisobvarag‘ini ochishdir”, — dedi Sputnik muxbiriga Istiqbolli loyihalar milliy agentligining Emitent faoliyatini va korporativ boshqaruvni rivojlantirish boshqarmasi boshlig‘i Alisher Ahmedov.
Chet ellik investorlar hisob raqamini masofadan turib ochishda shaxsni tasdiqlovchi hujjatning skanerlangan nusxalarini, to‘ldirilgan ariza shaklini va imzolangan shartnomani pochta orqali yuborishlari kerak bo‘ladi. Bunda videoaloqa orqali shaxsni tekshirish jarayonidan (KYC) o‘tish kerak bo‘ladi, deya aniqlik kiritdi Yakubov. Shuningdek, u "Jett" ilovasi orqali hisob ochish hozircha xorijliklar uchun mavjud emasligini qo‘shimcha qildi.
Mamlakatda yagona respublika fond birjasi 1994-yilda tashkil etilganiga qaramay, bu bozor nisbatan rivojlanmagan, aholi tomonidan hamon qiziqish past, deydi Munir Yakubov.
“Bu ham umumiy moliyaviy savodxonlikning yo‘qligi, ham aholining fond bozori imkoniyatlaridan xabardorligining pastligi bilan bog‘liq”, deb tushuntiradi ekspert. — Biroq, juda sekin bo‘lsa-da, qiziqish ortishi tendensiyasi mavjudligini ta’kidlash kerak. Bugungi kunda O‘zbekistonda 36 milliondan ortiq aholiga ega bo‘lgan faol brokerlik hisobvaraqlari soni 50 mingdan oshmaydi, ya’ni 0,2% dan kam. Taqqoslash uchun, Rossiyada bu ko‘rsatkich taxminan 32 foizni tashkil etadi”, - deya qo‘shimcha qiladi Yakubov.
Alisher Ahmedov ta’kidlaganidek, boshqa platformalar (birjalar) yaratishda hech qanday cheklovlar yo‘q va istalgan manfaatdor shaxs litsenziya olish uchun nazorat qiluvchi organ – Istiqbolli loyihalar milliy agentligiga murojaat qilishi mumkin. Eksperning so‘zlariga ko‘ra, ayni paytda, O‘zbekiston fond birjasi savdo faolligi va likvidligini oshirishda davom etmoqda (joriy narxda aktivni tez sotib olish yoki sotish), garchi ular unchalik muhim bo‘lmasa ham. Biroq, har yili ijobiy dinamika kuzatilmoqda.
Brokerlarning fikricha, ko‘pchilik O‘zbekiston fuqarolari ko‘chmas mulkka sarmoya kiritishni afzal ko‘rishadi, chunki bu soha ko‘proq tanish va oldindan aytish mumkin. Bundan tashqari, yuqori foiz stavkalari tufayli bank depozitlari investitsiyalar uchun jozibador.
Qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish xavfi
Qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish, ayniqsa, yosh va rivojlanayotgan bozorlarda ma’lum xavflarni o‘z ichiga oladi.
Alisher Ahmedovning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekistondagi asosiy xavf-xatarlarga quyidagilar kiradi:
bozor: mamlakat iqtisodiyoti faol islohotlar bosqichidan o‘tmoqda va ko‘plab tashqi va ichki omillar ta’siriga duchor bo‘lmoqda, shuning uchun qimmatli qog‘ozlar narxining yuqori o‘zgaruvchanligiga (o‘sish yoki pasayish) tayyor bo‘lish kerak;
kredit: ko‘pgina tashkilotlar qimmatli qog‘ozlar bilan ishlashda katta tajribaga ega emas va kredit shartnomasi bo‘yicha keyingi to‘lovni kechiktirishi mumkin, shuning uchun investorlar yuqori risklarni hisobga olishlari kerak;
past likvidlik: bu risk investorlar bozor likvidligi yetarli emasligi sababli qimmatli qog‘ozlarni joriy narxda sotishda qiyinchiliklarga duch kelishi bilan bog‘liq – bozorda xaridorlar va sotuvchilar yetarli emas va ko‘pincha bitim o‘z pozitsiyasini yaratish uchun ham, undan chiqish uchun ham uzoq vaqtni talab qiladi;
geosiyosiy: bu moliyaviy bozorlar va qimmatli qog‘ozlar narxiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan siyosiy va geosiyosiy hodisalar bilan bog‘liq xavf.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, sarmoyaviy xavflardan to‘liq himoya qilish mumkin emas. Shuning uchun, ularni kamaytirish uchun investorlar puxta tadqiqot olib borishlari va portfelini diversifikatsiya qilishlari kerak — bir nechta turdagi qimmatli qog‘ozlar yoki turli kompaniyalarning aksiyalaridan foydalanish. Moliyaviy ekspertlar bilan maslahatlashish va shundan keyingina ongli investitsiya qarorlarini qabul qilish juda muhimdir.
Birjalar faoliyati bir necha sabablarga ko‘ra mamlakat iqtisodiyotida muhim rol o‘ynaydi.
“Bu moliyalashtirishning muhim manbai: tobora ko‘proq mahalliy kompaniyalar bozordan mablag‘ jalb qilishni rejalashtirmoqda – xususan, biz 2023-yilda bir nechta IPO o‘tkazish misollarini ko‘rdik, bu esa kompaniyalarga 50 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ yig‘ishga yordam berdi”, — dedi Ahmedov.
Bundan tashqari, indekslar va aksiya baholari kabi fond bozori ko‘rsatkichlari ko‘pincha iqtisodiy salomatlik ko‘rsatkichlari sifatida ishlatiladi. Birjadagi narxlarning oshishi investorlarning iqtisodiyotga ishonchi ortishidan dalolat berishi mumkin, pasayish esa yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni ko‘rsatishi mumkin.
Birja savdosi tadbirkorlik faolligini va innovatsiyalarni rag‘batlantiradi.
“Birjada ro‘yxatdan o‘tgan kompaniyalar o‘z faoliyati to‘g‘risida hisobot va ma’lumotlarni taqdim etishlari shart, bu esa ularning faoliyati ustidan ochiqlik va jamoatchilik nazoratini ta’minlaydi”, — deya aniqlik kiritdi Ahmedov.
Shu tariqa fond birjalari faoliyati kompaniyalar uchun kapital jalb etishning yangi shakllarini yaratishga ko‘maklashish, biznesni rivojlantirishni rag‘batlantirish hamda investorlarga o‘z portfellarini diversifikatsiya qilish va daromad olish imkoniyatini yaratish orqali mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qilmoqda.
Bu borada xorijiy investorlarning ishtiroki ham muhim ahamiyatga ega. Muhim sabablardan biri qo‘shimcha investitsiyalardir.
“Iqtisodiyotning resurslarga bo‘lgan ehtiyoji yuqori bo‘lganligi sababli, islohotlar va modernizatsiya jarayonida har qanday qo‘shimcha aktivlar muhim ahamiyat kasb etadi, – deya tushuntiradi mutxassis. — Aholida jamg‘armalar yetishmasligi va aholi jon boshiga nisbatan past daromadli sharoitda tashqi investitsiyalar iqtisodiy o‘sishda muhim rol o‘ynaydi."
