Ko‘chib yuruvchi baliqlar qirilib ketish xavfi ostida – Samarqandda nimalar gapirildi?
© Sputnik / Aleksey Danichev
/ Obuna bo‘lish
Samarqandda 12—17 fevral kunlari Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini saqlash konvensiyasi (CMS) anjumani bo‘lib o‘tmoqda.
TAShKENT, 16 fev — Sputnik. Ko‘chib yuruvchi hayvonlarning har beshinchi turi yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida va deyarli yarmining populyatsiyasi asta-sekin kamayib bormoqda. Dunyodagi ko‘chib yuruvchi hayvonlarning holati haqidagi birinchi hisobot ba’zi dahshatli faktlarni ochib beradi.
Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini saqlash to‘g‘risidagi konvensiya kotibiyati (CMS) tarixda birinchi marta ushbu hayvonlarning dunyodagi holati to‘g‘risidagi Global hisobotni taqdim etdi. Hujjat 12—17 fevral kunlari Samarqand shahrida bo‘lib o‘tayotgan tomonlarning CMS COP14 konferensiyasining 14-yig‘ilishida taqdim etildi.
SOR 14 Samarqand anjumani
© Sputnik/Anna Jelixovskaya
Hayvonlar – iqlim o‘zgarishining ko‘rsatkichidir
Har yili milliardlab hayvonlar tekislik va cho‘llarni, suv va havo bo‘shliqlarini kesib o‘tib, dunyo bo‘ylab harakatlanadi. Ularning ko‘pchiligi ko‘chib yuruvchilar turiga mansubdir. Misol uchun, bugungi kunda kichik veretenniklar eng uzoq to‘xtovsiz parvoz bo‘yicha jahon rekordchilari bo‘lib qolmoqda. Alyaska va Avstraliya o‘rtasidan uchib o‘tuvchi veretennik to‘xtovsiz 13 ming km dan ortiq masofani bosib o‘tadi.
“Dunyoning turli qismlarini bog‘laydigan ajoyib sayohatlari bilan ko‘chib yuruvchi turlar dunyoga ta’sir etayotgan chuqur o‘zgarishlar ko‘lamini tushunish uchun o‘ziga xos ko‘zgu vazifasini bajaradi”, – deydi hisobot mualliflari.
Bugungi kunda bu o‘zgarishlar hammaga ma’lum – iqlim o‘zgarishi, biologik xilma-xillikning yo‘qolishi va havoning (va tabiatning) ifloslanishi. Shuning uchun bu muammolarni hal qilishda barcha davlatlar birgalikda harakat qilishi kerak, deydi Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi bosh direktori Gretel Agilar.
Sut emizuvchilar va qushlarning migratsiyasining sabablari juda ko‘p. Misol uchun, hayvonlar mos iqlim va naslchilik uchun maqbul joylarni qidiradi. Hayvonlarning yashash joylarini saqlab qolish zarurligini hisobga olmasdan infratuzilmani jadal rivojlantirayotgan odamlarning o‘zlari ham hayvonlarni yashash joyini tark etishga majbur qiladi.
Bundan tashqari, yovvoyi hayvonlar nafaqat yo‘lda, balki qayerga borishi, qayerda oziqlanishi va ko‘payishiga qarab ham juda katta muammolar va tahdidlarga duch keladi. Ekologlar aytganidek, hayvonlar milliy chegaralarni kesib o‘tganda, ularning omon qolishi ular ko‘chib o‘tgan mamlakatlarga bog‘liq.
Qushlar va baliqlar xavf ostida
1979 yilda qabul qilingan Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini saqlash to‘g‘risidagi konvensiya (CMS) barcha davlatlarni birlashtirishga mo‘ljallangan. O‘zbekiston mazkur hujjatni 1998-yilda ratifikatsiya qilgan. Umuman olganda, konvensiya ko‘chib yuruvchi hayvonlar o‘tadigan 133 ta mamlakatni birlashtiradi.
Hisobotda 400 ga yaqin yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan va xalqaro himoyaga muhtoj bo‘lgan, ammo hozirda konvensiyaga kiritilmagan turlar aniqlangan. Ularning aksariyati qushlar va baliqlardir. Ularga yashash joylarining yo‘qolishi va parchalanishi (ekotizimning buzilishiga hissa qo‘shadigan jarayonlar) katta xavf tug‘dirmoqda. Sabablariga qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, daraxtlarni kesish, infratuzilmani rivojlantirish (masalan, temir yo‘l va elektr stansiyalarini qurish, to‘siqlar, to‘g‘onlar), iqlim o‘zgarishi, ifloslanish, brakonyerlik, kasalliklar kiradi.
Bu hayvonlarning yo‘q bo‘lib ketish xavfi yildan-yilga ortib bormoqda. Masalan, 1988-yildan 2020-yilgacha Kotibiyat kuchaytirilgan himoyaga muhtoj 70 turni qayd etdi.
Ekologlarning fikriga ko‘ra, ko‘chib yuruvchi hayvonlarning harakatini cheklash, ko‘chishda muhim yo‘laklar va to‘xtash joylariga ta’sir qiluvchi faol inson faoliyati ko‘chish fenomenining o‘ziga jiddiy tahdid soladi.
“CMS ro‘yxatiga kiritilgan har beshichni tur yo‘qolib ketish xavfi ostida, 44 foizi esa populyatsiyaning qisqarishini boshdan kechirmoqda. Suv ekotizimlaridagi vaziyat ancha og‘ir – Konvensiyaga kiritilgan ko‘chib yuruvchi baliqlarning 97 foizi yo‘qolib ketish xavfi ostida”, — dedi BMT bosh kotibi o‘rinbosari va BMT atrof-muhit dasturi ijrochi direktori Inger Andersen.
Biroq, ekologning fikricha, umid bor. Konvensiya va 40-yildan ortiq vaqt davomida ushbu turlarni himoya qilish va saqlash tarixiga tayangan holda, hisobotdaxavflar va harakatlar uchun aniq tavsiyalarni belgilanganishonchli ilmiy asoslar keltirilgan.
Bukri kitni qutqarish
Ekologlar butun dunyo bo‘ylab tabiiy hududlarning 49 foizini o‘rganib chiqdilar va ularni CMS ro‘yxatiga kiritilgan hayvonlar turlari uchun "muhim" deb aniqladilar. Ayni paytda, hisobotda aytilishicha, bu hududlarni himoya qilishni kuchaytirish kerak. Ba’zi hududlar xaritaga kiritilmagan.
"Ushbu ma’lumotlar qo‘riqlanadigan hududlar uchun hamda infratuzilma va boshqa iqtisodiy faoliyatdagi o‘zgarishlar tufayli ko‘chib yuruvchi turlarning xavfsizligini ta’minlash uchun juda muhim", – deyiladi hisobotda.
Bundan tashqari, CMS ijrochi kotibi Emi Frankelning so‘zlariga ko‘ra, yovvoyi turlarning har qanday yo‘q qilinishi xavfsiz va qonuniy bo‘lishini ta’minlash muhimdir.
Ushbu yondashuv vaqt sinovidan o‘tgan.
Bukrikit qimmatbaho yog‘i va mo‘ylovi uchun asrlar davomida ovlangan. Biroq, hisobotda ko‘rsatilgandek, 1700-yildan 1900-yillarning boshigacha tijorat kit oviga xalqaro cheklovlar o‘rnatilgan. Populyatsiya keskin kamayib ketdi va turlar global xavf ostidagilar sifatida Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi Qizil ro‘yxatiga kiritilgan. Bugungi kunda bukri kit eng kam tashvishli deb tasniflanadi va uning soni 80 mingdan ortiqdir.
Biroq, bukri kitlarning boshqa subpopulyatsiyalarini (migratsiyasi juda cheklangan bo‘lgan o‘zaro chatishuvchi guruhi) saqlab qolishga harakat qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Hisobotga ko‘ra, Arab dengizidagi subpopulyatsiya 250 dan kam miqdorni tashkil qiladi va 2008-yilda Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqitomonidan jiddiy xavf ostida deb tasniflangan.
Chuchuk suv baliqlariga kelsak, ularning harakatiga daryo tizimlarida qurilgan to‘g‘onlar to‘sqinlik qiladi.
“Dunyodagi darolar uzunligining atigi 37 foizi (1000 km dan ortiq) butun uzunligi bo‘ylab yuqori darajadagi bog‘lanish darajasiga ega. Qolganlarida to‘g‘onlar va boshqa sun’iy inshootlar mavjud. Bu to‘siqlar migratsiyaga (baliqlar urug‘lanish joylariga yetib bormaydi) va o‘smir turdagilarning tarqalishiga to‘sqinlik qiladi”, — deyiladi xabarda.
Hayvonlar uyini qanday saqlab qolish mumkin
Iqlim o‘zgarishi oqibatlarini ko‘plab ko‘chib yuruvchi hayvonlar allaqachon his qilmoqda. Hisobot mualliflarining fikricha, yaqin o‘n yilliklarda bioxilma-xillikka tahdid sezilarli darajada oshmoqda.
Haroratning ko‘tarilishidan tashqari, iqlim o‘zgarishi ekstremal ob-havoga, dengiz sathining ko‘tarilishiga va okeanning kislotalanishiga olib keladi (atmosferadan karbonat angidridning okeanga kirishi natijasida pH ning pasayishi). Bularning barchasi hayvonlarning yashash muhitini va ularning tur tarkibini tubdan o‘zgartirishi mumkin.
Konferensiya ishtirokchilari bularning barchasini asrab-avaylashning eng maqbul yo‘li – muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni yaratish ekanligini ta’kidladilar. O‘zbekiston Ekologiya vazirligi bu boradagi yutuqlar haqida gapirdi. Respublikada 26 ta qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar (QTH) mavjud bo‘lib, ulardan 19 tasida asosan ko‘chib yuruvchi hayvonlar yashaydi.
“Masalan, 2020-yilga nisbatan Buxoro tog‘ qo‘ylari soni 97 boshdan 146 boshga, sayg‘oq 90 boshdan 172 boshga, qor qoploni 56 boshdan 80-100 boshga, jayron 1500 boshdan 2050 boshga, turkman quloni 175 boshdan 220 boshga, qizilqum qo‘ylari 1576 boshdan 2272 boshga, buxoro bug‘usi 1574 boshdan 1870 boshga ko‘paydi”, — deyiladi Ekologiya vazirligi xabarida.
Hisobotga ko‘ra, sayg‘oq populyatsiyasini tiklashda Qozog‘istondagi Oltin-Dala qo‘riqxonasining saqlanishi hal qiluvchi rol o‘ynagan.
“Kompleks restavratsiya ishlari, jumladan, qozoq dashtlari, suv-botqoq yerlarini qayta tiklash, shuningdek, mahalliy aholining sa’y-harakatlari tufayli sayg‘oqlar sonini 2006-yildagi 50 mingdan 2022-yilda 1,3 million boshga ko‘paytirish mumkin bo‘ldi. Ularning O‘zbekistonga migratsiyasi qisman tiklandi”, — deyiladi xabarda.
Loyiha ishlab chiquvchilar biologik xilma-xillik inqiroziga samarali qarshi turish uchun xalqaro hamjamiyat butun dunyo bo‘ylab migratsiya turlari va ularning yashash joylarini tiklashni kuchaytirishi kerakligini ta’kidlaydi.
