Iqtisodiyotni "yashillashtirish" O‘zbekistonga nima beradi — Jahon banki tadqiqoti
19:14 13.12.2023 (yangilandi: 09:34 14.12.2023)
© Sputnik / Aleksey Pavlishak
Obuna bo‘lish
Eksklyuziv
Jahon banki iqlim o‘zgarishiga moslashish va O‘zbekiston tomonidan uglerod neytralligiga erishish uchun bir qator chora-tadbirlarni taklif qildi. Tahlilchilarning fikricha, bu iqtisodiy o‘zgarishlar va o‘sishga olib kelishi kerak.
TOShKENT, 13 dek — Sputnik. Indira Rizametova. Shu yilning noyabr oyida Jahon banki* O‘zbekistonga bag‘ishlangan “Iqlim va rivojlanish bo‘yicha mamlakat hisoboti”ni e’lon qildi, unda respublikani iqlim o‘zgarishiga moslashtirish va iqtisodiyotni dekarbonizatsiya qilish (karbonat angidrid chiqindilarini kamaytirish) bo‘yicha qator ko‘p muddatli chora-tadbirlar taklif etiladi.
Sputnik O‘zbekiston muxbiri mutaxassislarga chiqindilarni kamaytirish mamlakat iqtisodiyotining barqaror bo‘lishiga qay darajada imkon beradi? Hisobotdagi barcha tavsiyalar O‘zbekistonning demografik, ijtimoiy, madaniy va ruhiy xususiyatlarini hisobga olgan holda qo‘llaniladimi, degan savollar bilan yuzlandi.
O‘zbekistonning "yashil" iqtisodiyot sari qadamlari
Hisobot ekspertlari “yashil” iqtisodiyotni amalga oshirish bo‘yicha bir qator shoshilinch chora-tadbirlarni taklif qilar ekan, e’tiborni uzoq muddatli istiqbolda mamlakat iqtisodiy o‘sishini ta’minlashga qaratadi.
Aytish joizki, bugungi kunda mamlakatda “yashil” iqtisodiyotga o‘tish va uglerod neytralligiga erishish eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Buni O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev dekabr oyi boshida BMTning iqlim o‘zgarishi bo‘yicha konferensiyasida (COP28) so‘zlagan nutqida alohida ta’kidladi.
Prezident iqlim o‘zgarishining salbiy oqibatlari, ayniqsa, Orol fojiasi tufayli keskin kuchayishini ta’kidladi. Suv resurslaridan noratsional foydalanish natijasida Orol dengizi suv hajmining 90 foizini yo‘qotdi va bu Markaziy Osiyodagi iqlim o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatdi.
Masalan, mintaqadagi barcha salbiy oqibatlar global ko‘rsatkichlardan 2 barobar tezroq sodir bo‘ladi. Chang bo‘ronlarining muntazamligi ko‘paydi, yerlarning degradatsiyasi kuchaydi va suv resurslarining taqchilligi sezilarli darajada oshdi.
Bularning barchasi iqtisodiy va ekologik oqibatlarga olib keladi. Shavkat Mirziyoyevning ta’kidlashicha, hududda havo haroratining oshishi jahondagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan ikki baravar ko‘p. Yiliga o‘ta issiq kunlar soni ikki baravar ko‘paydi, muzliklarning uchdan bir qismi erib ketdi.
“Tuproq degradatsiyasi jarayonlari 30 milliondan ortiq odamning hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Kuchli chang va qum bo‘ronlari odatiy holga aylanib bormoqda. Ichimlik suvi yetishmasligi, havoning ifloslanishi, biologik xilma-xillikning qisqarishi, qishloq xo‘jaligi hosildorligining keskin kamayishi kabi muammolar tobora og‘irlashib bormoqda”, — dedi O‘zbekiston prezidenti.
Mamlakat hisobotidagi ekspertlarning fikricha, agar iqlim o‘zgarishiga moslashish choralari ko‘rilmasa, 2050-yilga borib milliy iqtisodiyot hajmi iqlim o‘zgarishi ta’sirisiz bo‘lganidan 10 foizga kichik bo‘ladi. Bu bandlik va uy xo‘jaliklari daromadining sezilarli darajada qisqarishiga olib keladi.
Majburiyatlar, chora-tadbirlar va xarajatlar
Jahon bankining iqlim o‘zgarishiga moslashish va O‘zbekiston iqtisodiyotini karbonsizlantirish bo‘yicha hisobotida ko‘rsatilgan chora-tadbirlar mamlakatni rivojlantirish maqsadlariga erishish, jumladan, xalq farovonligini oshirish imkoniyatlarini ham aks ettiradi, deb ta’kidladi Sputnik muxbiri bilan suhbatlashgan ekspertlar.
“Albatta, Jahon banki guruhining mamlakat hisoboti juda muhim va dolzarb hujjatdir. U iqlim o‘zgarishiga moslashish va 2060-yilgacha uglerod neytralligiga erishish bo‘yicha hukumatning kelgusidagi iqtisodiy rivojlanish rejalari bilan bog‘liqligini o‘rganadi. Mutaxassislar ustuvor choralarni taklif qilishadi. Shu bilan birga, iqtisodiy o‘sish va mamlakat farovonligini oshirishga qo‘shayotgan hissani ham baholash muhim”, — deydi O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Davlat va huquq instituti katta ilmiy xodimi Ravshan Nazarov.
Ayni paytda, ekspertlarning fikriga ko‘ra, iqtisodiyotni karbonsizlantirish va iqlim o‘zgarishiga moslashish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun katta sarmoyalar zarur.
Jahon bankiga ko‘ra, O‘zbekistonga iqlim o‘zgarishining mehnat unumdorligiga, yo‘llar va ko‘priklar, chorvachilik va irrigatsiya sohasiga ta’sirini yumshatish uchun qariyb 60 milliard dollar kerak bo‘ladi.
Bundan tashqari, hisobot mualliflarining hisob-kitoblariga ko‘ra, 2060-yilga borib O‘zbekiston eskirgan energetika infratuzilmasini almashtirish va energetika sektorini karbonsizlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun qariyb 340 milliard dollar sarmoya kiritishi kerak bo‘ladi.
Sputnik muxbiri bilan suhbatda bo‘lgan ekspertlarning ta’kidlashicha, mamlakat iqtisodiyotini dekarbonizatsiya qilish ancha qimmat loyihadir.
“Yaponiya, Germaniya va G‘arb davlatlari uchun bu maqbul, chunki u yerda elektr energiyasi narxi ancha yuqori. Mamlakatimizda xarajatlarning bir qismi davlat subsidiyalari hisobidan qoplanadi. Bundan muammosiz uzoqlashish kerak. Masalan, atom energiyasi tufayli, aytmoqchi, bu juda xavfsiz. To‘g‘ri, atom elektr stansiyalari yomon, deb, atom energetikasini rivojlantirishga qarshi chiqayotgan, lekin ayni paytda atom elektr stansiyalarining o‘zi ham bor, degan ayrim davlatlarning pozitsiyasi aniq emas. Masalan, texnologik jihatdan ancha rivojlangan va eng ilg‘or davlatlardan biri bo‘lgan Yaponiya", – deb tushuntirdi G.V. Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot universiteti Toshkent filiali “Raqamli iqtisodiyot va moliya” kafedrasi katta o‘qituvchisi Temur Shaydanov.
Rossiya Davlat neft va gaz universitetining Toshkent shahridagi Gubkin filiali neft va gaz iqtisodiyoti kafedrasi dotsenti Shuhrat Boboxo‘jayevning so‘zlariga ko‘ra, Jahon banki tomonidan tayyorlangan hisobot yuqori professional darajada bo‘lishiga qaramay, unda bir qancha kamchiliklar bor.
“Ushbu hisobotda O‘zbekistonda qayta tiklanadigan energiya manbalarini joriy etish bo‘yicha amalga oshirilgan amaldagi qadamlar, shuningdek, mamlakatda Rossiya Federatsiyasi bilan hamkorlikda kutilayotgan atom elektr stansiyalari qurilishi hisobga olinmagan. Bu loyiha respublikani elektr energiyasi bilan ta’minlashni sezilarli darajada yaxshilaydi va hisobotda taklif qilingan rivojlanish modellarini sezilarli darajada o‘zgartirish kerak”, — dedi Boboxo‘jayev.
Eslatib o‘tamiz, O‘zbekistonda birinchi atom elektr stansiyasini ishga tushirish 2033-yilga mo‘ljallangan.
“2060 yilgacha uglerod neytralligiga erishish juda dadil, ammo xolisona erishish mumkin bo‘lgan maqsad bo‘lib, O‘zbekistonga energiya xavfsizligi va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash imkonini beradi. Iqlim o‘zgarishiga moslashish choralari O‘zbekistonga ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. Iqtisodiyotning tegishli tarmoqlarini moslashtirishga yo‘naltirilgan investitsiyalar bo‘yicha dividendlar xarajatlardan uch baravar ko‘p. Shuningdek, bozor imtiyozlari va moliya bozorining rivojlanishi xususiy sektor hajmini kengaytirish va davlat budjeti yukini kamaytirishga yordam beradi”, — dedi Ravshan Nazarov.
Afzalliklar istiqbol va rivojlanish omili sifatida
Shu yildan boshlab O‘zbekistonda ilk bor aholi xonadonlarida o‘rnatilgan quyosh batareyalari yordamida ishlab chiqarilgan elektr energiyasini davlat xaridi amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. Quyosh panellari va quyosh suv isitish moslamalariga ega bo‘lgan aholi ham bir qator afzalliklarga ega.
Masalan, 2023-yil 1-apreldan umumiy quvvati 100 kVt gacha bo‘lgan qayta tiklanadigan energiya manbalari uchun uskunalar o‘rnatgan jismoniy va yuridik shaxslar ayrim soliqlarni to‘lashdan ozod etildi. Bu O‘zbekiston prezidentining tegishli qarorida ko‘zda tutilgan.
Joriy yilda O‘zbekistonda ham qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalangan holda elektr energiyasi ishlab chiqarishni tasdiqlovchi “yashil energiya” sertifikatlari tizimini bosqichma-bosqich joriy etish boshlandi.
1 iyuldan “O‘zbekgidroenergo” tizimidagi gidroyelektr stansiyalarida, 1-oktabrdan esa quyosh, shamol va gidroyelektr stansiyalarida, shuningdek, boshqa qayta tiklanuvchi energiya manbalarida ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga sertifikatlar joriy etildi.
Har bir yashil energiya sertifikati qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalangan holda 1000 kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarishni tasdiqlaydi.
Shuhrat Boboxo‘jayevning ta’kidlashicha, 2026-yilgacha energiya narxlari islohotining yakunlanishi energiya subsidiyalarining to‘xtatilishiga olib keladi.
“Ijtimoiy jihatni inobatga olgan holda, men bu taklifni qisqa muddatda (2026 yil) amalga oshirish qiyin, ammo o‘rta muddatli istiqbolda (2030 yil) amalga oshirilishi mumkin, deb hisoblayman”, — deya o‘z fikri bilan o‘rtoqlashdi mutaxassis.
Temur Shaydanov, o‘z navbatida, Jahon bankining qishloq va suv xo‘jaligi boshqaruvini o‘zgartirish bo‘yicha taklif va tavsiyalariga qo‘shildi.
"Ilgari bizda melioratsiya va sug‘orish tizimi a’lo darajada edi. G‘ildirakni qayta ixtiro qilishning hojati yo‘q. Agar ilgari lotoklar betondan qilingan bo‘lsa, endi, masalan, ular polimer materiallardan tayyorlanishi mumkin - faqat hamma narsani zamonaviy texnologiyalarga moslashtirish kerak. Ilmiy texnologiyalar va 30-40 yil kelajak uchun prognozlar esa olimlarimiz tomonidan ilgari ishlab chiqilgan”, — dedi ekspert.
Xalqaro energetika agentligi va BMTning Yevropa iqtisodiy komissiyasi hisob-kitoblariga ko‘ra, O‘zbekistonda 2,091 milliard kVt/soat (yillik iste’moldan 30 baravar yuqori) elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun qayta tiklanadigan energiyaning umumiy salohiyati mavjud.
Keyingi yillarda esa mavjud salohiyatni rivojlantirishda bu sohaga katta e’tibor qaratilmoqda.
Eslatib o‘tamiz, tizimli ishlar natijasida 2026-yilga borib O‘zbekistonda umumiy quvvati 8 ming MVt dan ortiq quyosh va shamol elektr stansiyalari, 868 MVt quvvatga ega gidroyelektr stansiyalari ishlay boshlaydi. Shunday qilib, “yashil energetika”ni rivojlantirish mamlakat yoqilg‘i-energetika kompleksining butun tuzilmasi bo‘ylab har tomonlama amalga oshirilmoqda.
*Jahon banki shtab-kvartirasi Vashingtonda joylashgan xalqaro moliya tashkiloti bo‘lib, foyda olish maqsadida hukumatlarga kreditlar, foizsiz kreditlar va grantlar beradi. Uning faoliyati, shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun zarur bo‘lgan tahliliy va maslahat xizmatlarini taqdim etishga qaratilgan.
