Si Szinpin va Jo Bayden uchrashuvidan nimalarni kutish mumkin?
© AFP 2023 / SAUL LOEB
Obuna bo‘lish
Si Szinpin va Bayden bugun San-Fransiskoda boshlangan Osiyo-Tinch okeani davlatlari forumi (APEC) doirasida uchrashuv o‘tkazadi. Vashingtonning ushbu uchrashuvdan umidlari katta.
Si Szinpin va Jo Baydenning har bir uchrashuvi arafasida Rossiyada ayrim kishilarda biroz xavotir paydo bo‘ladi: xitoylik do‘stimizning holi qanday kechadi? Amerikaliklar unga bosim o‘tkazsa, va’dalar berib, uni o‘ziga tortsa, yo‘ldan ozdirsa, aldasa nima bo‘ladi? Bu Xitoy-Rossiya munosabatlariga tahdid solmaydimi kabi savollar paydo bo‘ladi.
Bu qo‘rquvlarning barchasi 30-yil avval Xitoy ham, Rossiya ham haqiqatan ham AQShga qaram bo‘lgan, iqtisodlari zaif, aholisi qashshoq, armiyasi qoloq bo‘lgan zamonlardan qolgan. Hozir dunyo butunlay boshqa tomonga o‘zgargan.
Aslida Si Szinpin va Baydenning APEC doirasidagi bugungi uchrashuvi Amerikaning o‘zida ajralish haqidagi uzoq vaqtdan beri e’lon qilingan bayonot sifatida qabul qilinadi. Er-xotin uzoq vaqt davomida bir-birlarini ranjitib kelayotgan edi, vanihoyat ular ajralish muqarrarligini tan olishga qaror qilishdi. Endi mulkni taqsimlash, advokatlar bilan muzokaralar, sudlarda janglar va yangi muzokaralar bo‘ladi, lekin asosiy masala allaqachon hal bo‘lgan: har bir tomon mustaqil yashaydi, yangi munosabatlar, ittifoqlar quradi.
“Nyu-York Tayms” gazetasining Si Szinpinning Qo‘shma Shtatlarga tashrifiga bag‘ishlangan bosh maqolasida xafa bo‘lgan xotinining shikoyatlari yorqin esga olinadi: "men senga butun yoshligimni berib, o‘z pulimga kir yuvish mashinasi sotib oldim, lekin sen menga gul bermading yoki pedikurlarim uchun pul to‘lamading, qabilida.
Xo‘sh, sobiq turmush o‘rtoqlarning uzoq muddatli nikohi qanday natija bilan tugamoqda? Tarixchi Niall Ferguson bir vaqtlar ikki mamlakatning iqtisodiy simbiozi deb atagan Chimerica (China+America)ning qulashi nimaga o‘xshaydi?
Shtatlar uzoq vaqt davomida Xitoy arzon import tovarlar evaziga o‘z mamlakatida turmush darajasini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Biroq, ishlab chiqarish Xitoyga o‘tkazilgandan so‘ng, ular millionlab ish o‘rinlarini yo‘qotishdi - bir vaqtlar "Industrial kamar" deb nomlangan hududlar to‘xtab qolgan zavod va korxonalar tufayli "Zang kamari"ga aylandi.
O‘nlab yillar davomida Xitoy AQSh davlat obligatsiyalarini sotib olgani sababli Amerika kredit stavkalarini past darajada ushlab turishga muvaffaq bo‘lgan edi. Biroq so‘nggi besh yil davomida Pekin Amerika qimmatli qog‘ozlarini sotmoqda va o‘z zahiralarini chorak qismga qisqartirdi. AQShda esa kredit stavkasi yangi rekordlarni o‘rnatmoqda va ipoteka stavkalari ham shunga o‘xshash. Bugungi kunda AQShda kredit uchun 8,5 dan 20,5 foizgacha olinadi - eski odamlar buni eslamaydilar.
"Xitoy yig‘moqda, AQSh — sarflamoqda, Xitoy qarz bermoqda. Axir boshida bunday emasdi, deydi xo‘rsinib taniqli amerikalik iqtisodchi Bred Zetser.
Shu bilan birga, Xitoy AQSh bilan tovar ayirboshlash hajmini qisqartirib, boshqa davlatlar, jumladan, Rossiya bilan ham ko‘paytirmoqda. Qo‘shma Shtatlar ham Xitoydan qutulishga harakat qilmoqda: ular Meksika va Vetnamdan import hajmini ko‘paytirmoqda, ishlab chiqarishni Lotin Amerikasi va Meksikaga o‘tkazmoqda. Biroq, AQShning ko‘plab Xitoy importiga qaramligi hali ham muhim.
Agar qirq yil oldin amerikaliklar Xitoyni g‘ayrioddiy saxiy sovg‘a - dunyodagi eng boy iste’mol bozoriga kirish imkoniyati bilan jalb qilgan bo‘lsa, bugun Xitoyda ulkan o‘rta sinf o‘sdi - va endi amerikaliklar Xitoy bozorini yo‘qotishdan qo‘rqishadi. Gollivud kinokompaniyalari bunday pulni yana qayerdan to‘playdi, yana kim hushtak chalib ayfon va Levi's jinsi shimlarining yangi partiyalarini sotib oladi?
"Biz Xitoyning mamlakatimizni zo‘rlashiga yo‘l qo‘ya olmaymiz!" – degan edi Donald Tramp 2016-yilgi saylovda g‘alaba qozonishidan oldin. Eridan xafa bo‘lgan xotinning bu gapiga yana e’tibor berapsizmi?
Qanday bo‘lmasin, ikki qudratli davlatni ajratib turadigan narsa ayrim davlat arboblarining irodasi emas, balki tarixning o‘zi va jahon kapitalining harakatidir. Uch yuz yil oldin, Qo‘shma Shtatlar hali loyihada bo‘lmaganida, Chin davlati dunyodagi eng boy imperiya edi. Endi esa, taqdir boshqa tomonga yuz o‘girdi, avvalgi Xitoy holatiga qaytadi.
"Kimerika" ning dramatik tarixi biz uchun ham qiziq. Ko‘pincha haqoratlar eshitiladi: "Nima uchun biz 90-yillarda Xitoy kabi hamma narsani qila olmadik? Biz ham bugun xuddi shunday boy yashar edik." Lekin bizda buning uchun obyektiv imkoniyatlar yo‘q edi. Birinchidan, SSSRda oyiga o‘ttiz dollar evaziga kuniga o‘n ikki soat, nafaqa va bulletensiz ortiqcha ish qilishga tayyor bo‘lgan millionlab kambag‘allar yo‘q edi.
Ikkinchidan, amerikaliklar ishlab chiqarishni bizga bermadi va bizga o‘z bozoriga kirishga ruxsat bermadi. Aksincha, ishlab chiqaruvchilarimiz tom ma’noda jahon bozoriga chiqish uchun kurashishlari kerak edi. Biz 90-yillar chuquridan o‘zimiz chiqib ketishga mahkum edik. Ehtimol, bu yaxshi bo‘lgandir.
Bugungi iqtisodiy vaziyat shundayki, Vashingtonda Pekinga bosim o‘tkazish uchun hech qanday real dastak yo‘q. Bu Si Szinpinning tashrifi manzarasi uchun xarakterlidir. APEC sammiti bir paytlar Amerikaning eng go‘zal shahri bo‘lgan San-Fransiskoda bo‘lib o‘tmoqda. So‘nggi yillarda u haqiqiy uysiz odamga aylandi. O‘n minglab uysiz kambag‘allar shahar markazida ko‘chalarda uxlayapti.
Sammitdagi rasmni qandaydir tarzda tuzatish uchun APEC yig‘ilish joylariga barcha yondashuvlar uch metrli to‘siqlar bilan o‘ralgan edi, ammo har bir panjara ostida yana bir kambag‘al odam yotibdi - yoki giyohvand moddalar komada.
San-Fransiskodan olingan suratlar Xitoy ijtimoiy tarmoqlarida tarqaldi va hazillarga aylandi. Buni Xitoyning biron bir (hatto eng qashshoq) shahrida tasavvur qilishning iloji yo‘q. Politsiya uysizlarni qo‘lga olgani uchun emas, balki Xitoy fuqarolarni shaxsiy uy-joy bilan ta’minlash bo‘yicha jahon rekordchisi bo‘lgani uchun. Bu eng muhim pozitsiyada u Qo‘shma Shtatlardan ancha oldinda. Aytgancha, bu erda Rossiya ham yetakchi o‘rinni egallaydi.
Xitoyga ta’sir qilish vositalari ham yo‘q, chunki yuqori martabali muzokarachilar turli siyosiy vazn toifalarida harakat qilishadi. XXR rahbari yaqinda yana besh yillik muddatga qayta saylandi. “Oqsoq o‘rdak”ning (Jo Bayden) 2024-yilda qayta saylanish imkoniyati juda kam va bugungi kunda ham millionlab Amerika fuqarolari uni noqonuniy prezident bo‘lgan deb o‘ylashadi.
Si Szinpin va Baydenning Indoneziyadagi so‘nggi uchrashuvi hech qanday muvaffaqiyatga olib kelmadi. San-Fransiskoda har qanday keng ko‘lamli taraqqiyot bo‘lishi shubhali. Bloomberg agentligi bo‘lajak xitoy-amerika "kelishuvi" haqida insayd bilan o‘rtoqlashdi: go‘yoki Pekin amerikaliklar ko‘p odatlanib qolgan fentanil narkotik preparati uchun komponentlar ishlab chiqaruvchi Xitoy kompaniyalariga bosim o‘tkazadi, Vashington esa o‘z navbatida XXR sud-tibbiyot institutiga nisbatan sanksiyalarni bekor qiladi. Juda kamtarona eshitiladi.
Biz boshlagan joyga qaytsak: dunyo o‘zgardi. Yagona gegemon o‘rniga bugungi kunda kamida uchta super kuch bor, ulardan biri Rossiya. Shuning uchun, hech narsadan qo‘rqish va hech kimga umid qilishning hojati yo‘q. Xitoy bilan do‘stlik juda muhim va qimmatli, ammo Rossiya siyosatining mohiyati o‘zgarmasdir va hech qanday tashqi sharoitga bog‘liq emas. Biz o‘zimiz va do‘stlarimiz uchun javobgarmiz - bu bizning global o‘yinchilar darajasiga qaytishimiz uchun to‘lanadigan narx.
