https://oz.sputniknews.uz/20231027/tasviriy-ifodalar-40331849.html

Payg‘ambar yoshi, qora oltin, kumush tola: o‘zbek tilidagi tasviriy ifodalarni bilasizmi?

Payg‘ambar yoshi, qora oltin, kumush tola: o‘zbek tilidagi tasviriy ifodalarni bilasizmi?

Sputnik O‘zbekiston

Har bir tilda mutaxassislar tasviriy ifoda, parafraza deb ataydigan iboralar qatlami borki, ular yordamida fikrimiz obrazli va ta’sirchan ifodalanadi. Masalan, o‘zbek tilida oq oltin degan ibora bor va u bizga paxtani oltinga o‘xshatib tushuntirib beradi. Shu asnoda oq oltin tasviriy ifodasi paxtaning ikkinchi nomi bo‘lib qolgan.

2023-10-27T10:16+0500

2023-10-27T10:16+0500

2023-10-27T10:16+0500

jamiyat

o‘zbek tili

o‘zbekning o‘z so‘zlari

o‘zbekiston

https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/0a/19/40331901_0:52:3072:1780_1920x0_80_0_0_5954083280b633484ec9e6776e6b2deb.jpg

Har bir tilda mutaxassislar tasviriy ifoda, parafraza deb ataydigan iboralar qatlami borki, ular yordamida fikrimiz obrazli va ta’sirchan ifodalanadi. Masalan, o‘zbek tilida oq oltin degan ibora bor va u bizga paxtani oltinga o‘xshatib tushuntirib beradi. Shu asnoda oq oltin tasviriy ifodasi paxtaning ikkinchi nomi bo‘lib qolgan.Tildagi har bir tasviriy ifodaning yasalish vaqti bo‘ladi. Masalan, og‘ir va uzoq mehnat natijasi bo‘lgan paxtani oq oltin atash paxta yakkahokimligi davrlarida yaratilgan, chunki o‘sha davrlarda haqiqatan paxta oltinga tenglashtirilgan.O‘zbek tilidagi dala malikasi tasviriy ifodasi undan ham avvalgi davrlarning mahsulidir. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘zbekistonda ham makkajo‘xori juda ko‘p ekila boshlagan. Bu qishloq xo‘jaligi mahsulotini malikaga o‘xshatish o‘sha davr matbuotining natijasidir. Hatto gazetalarda “Dala malikasiga keng yo‘l!”, “Dala malikasini ko‘paytiraylik” singari shiormonand gaplar bot-bot yozilgan.Tasviriy ifodalarning yaratilishi tilning barcha davrlari uchun birday unumli emas. Masalan, odam ush-shuuaro (shoirlar Odam Atosi – Ro‘dakiy), amiri muqarrab (Alisher Navoiy), amir ul-umaro (Muhammad Solih), Ka’bayi maqsud (Xoja Ahror Valiy) kabi parafrazalarning yaratilish vaqti eski o‘zbek tili davriga to‘g‘ri keladi. Biroq eski o‘zbek tili davrida tasviriy ifodalalr bugungidek ko‘p bo‘lmagan. Tasviriy ifodalar asosan ommaviy axborot vositalari tilining ajralmas qismidir.Tasviriy ifodalar hozirgi o‘zbek tilida ko‘plab yuzaga kela boshlagan. Masalan, zangori ekran – televizor, zangori olov – tabiiy gaz, kumush tola – pilla kabilar XX asr tafakkurining mahsuli. Hayotimiz qomusi – konstitutsiya tasviriy ifodasi esa mustaqillik davrida paydo bo‘lgan.Ba’zi tasviriy ifodalar juda muvafaqqiyatli chiqadi va tilda tez ommalashadi, oddiy odamlarning ham tiliga tushadi hamda kundalik nutqning tarkibiy qismiga aylanadi. Ular orasida bir emas, ikki va undan ortiq narsalarni bildiradiganlari ham uchraydi. Masalan:Ba’zan bitta narsani bir necha tasviriy ifoda bildiradi. Masalan, texnika asri ham, atom asri ham “XX asr” degan ma’noni anglatadi.G‘azal mulkining sultoni, o‘zbek tilining asoschisi tasviriy ifodalari “Alisher Navoiy” shaxsini bildiradi.Hozirgi kunda ham tasviriy ifodalalr hosil qilinmoqda. Masalan, "internet"ni bildiradigan virtual olam tasviriy ifodasi, “futbolchi qizlar”ni ifodalaydigan yashil maydon malikalari tasviriy ifodalari istiqlol yillarida yasalgan.XX asrning ikkinchi yarmidan keyin yaratilgan bahor elchisi (qaldirg‘och), bahor darakchisi (boychechak), baraka urug‘i (chigit), kumush choyshab (qor), ma’rifat maskani (kutubxona), ilm o‘chog‘i (maktab, kutubxona), bilim manbai (kitob) singari tasviriy ifodalar hozirgi kunda ham faol ishlatilmoqda. Bunga shu tasviriy ifodalar anglatadigan voqelikning eskirmasligi sabab bo‘lgan.Shunday tasviriy ifodalar borki, ular vaqt o‘tishi bilan qo‘llanishdan to‘xtaydi va tilning unumsiz fondiga o‘tadi. Vaqti kelib butunlay unutiladi, chunki ular ifodalaydigan tushunchalarning o‘zi eskiradi, til egalari hayotida o‘sha tushunchaga ehtiyoj qolmaydi. Masalan, dala malikasi tasviriy ifodasi makkajo‘xori o‘simligining O‘zbekistonda ko‘p ekilgan vaqtlar matbuoti tilida faol qo‘llangan. Ammo hozirgi kunda bu tasviriy ifodani ko‘p ishlatiladi, deb bo‘lmaydi. Shuningdek, po‘lat etak (paxta terim mashinasining bunkeri), po‘lat ot (traktor) kabi tasviriy ifodalarning ham qo‘llanish doirasi bugungi kunda g‘oyat chegaralangan. Bu holat tasviriy ifodalarning tilda yashash tarzi xalqning yashash tarzi bilan jips bog‘liqligini ko‘rsatadi.Tasviriy ifodalarni bilish o‘quvchilar yoshlar uchun ham, kattalar uchun ham birday foydali. Nutqda ulardan to‘g‘ri, o‘rinli va jo‘yali foydalanish orqali fikr ta’sirchan ifodalanadi. Ayniqsa, ommaviy axborot vositalari xodimlariga juda zarur bo‘lgani uchun quyida mashhur tasviriy ifodalar lug‘atini havola etamiz.adab peshvosi – Mahmud az-Zamaxshariyamir ul-umaro – vazirlaraqlli mashina – kompyuterarablar va g‘ayriarablar ustozi – Mahmud az-Zamaxshariyasr vabosi – giyohvandlikasr vabosi – OITSatom asri – XX asrbahor darakchisi – boychechakbahor elchisi – qaldirg‘ochbaland cho‘qqilar xo‘jayini – burgutbaraka urug‘i – chigitbaxtimiz qomusi – konstitutsiyabaxt va shodlik kuychisi – Hamid Olimjonbaxt qushi ­– humobilim bulog‘i – kitobbilim manbai – kitobbilim maskani – maktabbutun dunyo ustozi – Zamahshariybuyuk texnik kashfiyotlar asri – XX asrdala malikasi – makkajo‘xoridavlat ustunlari – hukumat rahbarlaridehqonning qanoti – traktordengiz hokimi – kitdunyo tomi – Pomirekinning qoni – suvfalakning gardishi – taqdir taqozosifutbol qiroli – Pelehayotimiz qomusi – Konstitutsiyahayvonlar shohi – sherilm kaliti – kitobilm maskani I – maktabilm maskani II – kutubxonailm maskani III – institut, universitetilm o‘chog‘i – maktabkishi ruhining injenerlari – yozuvchilarkumush tola – pillakumush tola zahmatkashlari – pillakorlarkumush choyshab – qorkunchiqar yurt – Yaponiyako‘hna qit’a – Yevropako‘kning fonusi – oyko‘zning oqu qorasi – farzandlolalar yurti – Gollandiyamalik ul-kalom – Lutfiymalik ush-shuaro – Muhammad Solihmangu muzliklar diyori – Antraktidamavjudotlar sultoni – insonma’rifat maskani – kutubxonamillionlar o‘yini – futbolmo‘yqalam sohiblari – rassomlarnon shahri – Toshkentodam ush-shuaro (shoirlar Odam Atosi) – Ro‘dakiyoltin boshoq – bug‘doyoq oltin – paxtaoq oltin ijodkorlari – paxtakorlaroq oltin tog‘lari – paxta uyumlarioq chashma – sutoq chashma sohibalari – sut sog‘uvchilarosmon ilmi – astronomiyaosmonning ko‘z yoshlari – yomg‘irosoyishtalik posponlari – militsiya xodimlariozodlik oroli – Kubapiri turkistoniy – Ahmad Yassaviypayg‘ambar yoshi – oltmish uch yoshpalaxmon toshi – qiz bolapo‘lat etak – bunkerpo‘lat ot – traktorpo‘lat qush –samolyotqadimshunoslik– arxeologiyaqalam ahli – shoir va yozuvchilarqanotli do‘stlar – qushlarqirollik klubi – "Real" jamoasiqora qit’a – Afrikaqushlar shohi – burgutraketka ustalari – tennischilarsahro kemasi – tuyasamo lochini I – burgutsamo lochini II – uchuvchisehrli diyor – Amerikasulton ul-orifin – Ahmad Yassaviytil muhandislari – tilshunoslartilsiz yov – olovtumanli Albion – Angliyauyg‘onish fasli – bahorvatan posbonlari – harbiylarvatanimiz yuragi – Toshkentvirtual olam – internetxarobalar sultoni – boyqushasharish fasli – bahorashil boylik – o‘rmonyashil maydon raqqosi – Diyego Maradonayashil vodiy – Farg‘onayaylov bahodirlari – cho‘ponlarerosti bo‘roni – zilzilayetti xazinaning biri I – sigiretti xazinaning biri II – tovuqetti xazinaning biri III – tegirmonetti xazinaning biri IV – objuvozetti xazinaning biri V – mevali daraxtetti xazinaning biri VI – ipak qurtiyetti xazinaning biri VII – asalarizangori ekran – televizorzangori kema – paxta terim mashinasizangori kema kapitani – paxta terim mashinasi haydovchisizangori olov – tabiiy gazo‘rmon malikasi – archao‘rmon sanitari – bo‘rio‘rmon shohi – sherg‘azal mulkining sultoni – Alisher Navoiyshakar dehqon – Ne’mat Aminov (yozuvchi)Sharqning oltin darvozasi – ToshkentSharq Rimi – SamarqandSharq yulduzi – Toshkentshayx ul-mashoyix – Ahmad Yassaviyshayx ur-rais – Ibn Sinocharm qo‘lqop ustalari – bokschilarcharm to‘p ustalari – futbolchilarEslatib o‘tamiz, o‘tgan galgi maqolamizda o‘zbek xalq paremalari qanday shakllangani haqida ma’lumot bergan edik.“O‘zbekning o‘z so‘zlari” ruknimiz orqali har haftada o‘zbek tiliga oid juda qiziq ma’lumotlarni bilib olasiz va so‘z boyligingizni oshirasiz.

o‘zbekiston

2023

Yangiliklar

uz_UZ

tasviriy ifodalar o‘zbek tili oq oltin qora oltin