https://oz.sputniknews.uz/20230510/parrandalar-va-bolalarining-nomini-bilasizmi-34733900.html

“Jish, juvona, murotalibacha”: parrandalar o‘zbekcha qanday to‘g‘ri ataladi

“Jish, juvona, murotalibacha”: parrandalar o‘zbekcha qanday to‘g‘ri ataladi

Sputnik O‘zbekiston

O‘zbek tilida darranda so‘zi yirtqich hayvonlarni, parrranda so‘zi uchadigan va uchmaydigan qushlarni bildiradi.

2023-05-10T19:37+0500

2023-05-10T19:37+0500

2023-05-17T19:44+0500

o‘zbek tili

jamiyat

o‘zbekning o‘z so‘zlari

https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/05/0a/34790089_0:0:3072:1728_1920x0_80_0_0_a4ecf2f02c10ed8074fc9bb55b1e17ac.jpg

Uyda boqiladigan, qo‘lga o‘rgatiladigan tovuq, o‘rdak, g‘oz kabilar ham parranda hisoblanadi.Bu galgi maqolamizda ana shunday parrandalarning nomlari haqida suhbatlashamiz.Jo‘jaTovuq, o‘rdak, g‘oz, bedana kabilarning bolasi. Jo‘ja so‘zi tovuq bolasining nariga ham, modasiga ham qo‘llanaveradi. Bolalar jo‘jani yanayam kichraytirib ko‘rsatish ma’nosida jo‘jacha ham deyishadi. Ammo tovuq jo‘jalari biroz katta bo‘lib, qichqira boshlagach, xo‘roz va makiyonga ajraladi. O‘shanda erkagi jo‘jaxo‘roz, urg‘ochisi makiyon deyiladi. Xalqimiz hadeb xo‘rozga o‘xshab bir-biri bilan urishaveradigan yosh o‘g‘il bolalarni jo‘jaxo‘rozga o‘xshatadi. Tovuq deb tuxumlash yoshiga yetganiga aytiladi. O‘zbek xalqi tovuqni makiyon ham deydi. Bu parrandaning erkagi xo‘roz bo‘ladi. Xo‘rozning dakangxo‘roz, boboqxo‘roz, kulonkir kabi turlari bor. Xo‘rozlar bir yoshdan o‘tgach tullashni – patini to‘kishni, yangi pat chiqarishni boshlaydi. Shundan keyin tullak deb ataladi. O‘zbek xalqi azaldan parrandalarning erkagini nar so‘zi bilan, urg‘ochisini moda so‘zi bilan atab kelgan. Shu bilan birga, biz bugungi kunda juda kam eshitadigan, nutqimizda qo‘llaydigan so‘zlar ham bor bo‘lib, ular ham parrandaning nar va modasiga berilgan alohida nomlar hisoblanadi. Masalan, o‘rdak degan parranda bor. Uning narini so‘na deyishadi. Modasi churrak bo‘ladi. O‘rdaksimonlar oilasiga ko‘plab parrandalar kiradi. Masalan, patlari chiroyli va rang-barang bo‘lgani suqsur deb ataladi. Hajman kichikroq bo‘lgan turini esa suqsuq deymiz. O‘rdakning yovvoyi hayot kechiradigan va juda chiroyli bir turi suralay deyiladi. To‘ra Sulaymonning ushbu she’rida suralayning ana shu chiroyi ta’riflangan: Bahor kelsa, boshlanur bog‘da bulbul xonishi, Sa’va, qumri nag‘masi, suralay tovlanishi. Alisher Navoiy o‘rdakning jo‘rki, erka, suqtur, olmabosh, chaqirqanot, temirqanot, alapaka va bog‘chol kabi turlari borligini yozib qoldirgan. O‘zbek tilida “Qushning ham erkagi sayraydi” degan gap bor. Bu bejiz emas. Masalan, bedananing erkagi sayragani uchun nar bedanani sayroqi, modasini makiyon deyishadi. Bedananing bolasi ham jo‘ja deb atalaveradi.JishQushning tuxumdan endi chiqqan, hali patlari chiqmagan bolasining nomi. Qush bolasi tuksiz, bir parcha go‘shtdek bo‘lgani uchun jish deyiladi. Bundan tashqari, oddiy xalq tilida qushning yangi tuxumdan chiqqan, hali pati chiqmagan bolasini babajish, bachajish deyishadi. Qanotlari chiqib, uchirma bo‘lgan qush bolasini polapon, ayrim shevalarda balapon deyishadi. Aslida balapon deyilgani to‘g‘ri.JuvonaKaptarning bolasi. Bu ma’noda asosan Farg‘ona tomonlarda qo‘llanadi. Vohaliklar hali yetilmagan novvoschani ham juvona deydi. Juvona qanotlari to‘la chiqib, uchirma bo‘lgandan keyin kaptar deyiladi. O‘zbeklar orasida kaptar boquvchilar ko‘p. Ularning tilida kaptarning rangi, zotiga qarab ko‘plab nomlari bor. Masalan, oppoq kaptarlarni gulibodom, qarg‘aga o‘xshab qop-qora rangdagilarini zog‘, oq-ko‘k rangli kaptarlarni chovkar, ko‘kcha, tanasi qora, boshi oq ranglilarini soch, tanasi oppoq, boshi va bo‘ynida qizil dog‘lari bor kaptarlarni esa chinni deyiladi.MurotalibachaBoyqush (boyo‘g‘li)ning bolasi. O‘zbek xalqi boyo‘g‘lini xarobalarda yashagani uchun bexosiyat qush deydi, qayerda yashasa o‘sha yerga baxtsizlik olib keladi deb tushunadi. Shunday bo‘lsa ham xalqimiz tilida bu parrandaning bir necha nomlari bor. Masalan, murotali, boyo‘g‘li, ukki, karqush, boyqush, yapaloq kabilar.ChumchuqbolaChumchuqning bolasi. Chumchuqbolani tojiklashgan shevalarda babajish ham deyishadi. Babajishning patlari chiqib, uchirma bo‘lgani po‘rma deb nomlanadi. Chumchuq so‘zi voyaga ketgan nari va urg‘ochisisning nomidir. Xalqimiz chumchuqni chumsah ham deydi. Masalan: Tentak cho‘qmor yig‘ar, chumsah cho‘p yig‘ar (Xalq maqoli).JinqarchaXalqimiz tilida biz ko‘p ham ishlatmaydigan qush nomlari ham bor. Masalan, bugun nutqimizda “juda kichkina” ma’nosida jinqarcha so‘zi ishlatiladi. Jinqarcha aslida chittak degan qushning yana bir nomi.O‘zbek tilidagi ko‘plab qushlarning nomi xalqimiz ularning chiqaradigan ovoziga yoki harakatiga qarab qo‘ygan. Masalan, “g‘a-g‘a” deb ovoz chiqargani uchun g‘oz, “qar-qar” deb ovoz chiqargani uchun qarg‘a, “kak-ku”, “kak-ku” deb ovoz chiqargani uchun kakku, “haq-qu”, “haq-qu” deb ovoz chiqargani uchun haqqush, “lak-lak” deb ovoz chiqargani uchun laylak, “chug‘ur-chug‘ur” qilgani uchun chug‘urchuq, “churq-churq” qilgani uchun chumchuq, “chirt-chirt” sakrab yurgani uchun chittak deb ot qo‘yilgan. Hatto bu haqda maqollar ham to‘qilgan: Kakku o‘z otini aytib sayraydi. Qushlarga bunday nom qo‘yish boshqa xalqlarda ham bor. Masalan, ruslar jo‘janing ovozini “sip-sip” deb eshitgani uchun “siplonok” degan, o‘zbeklar “jip-jip” deb eshitgani uchun jo‘ja atagan.Keyingi hafta chorshanba kuni yovvoyi hayvonlar haqida bo‘ladi. Bizni kuzatib boring va Telegram-kanalimizga obuna bo‘ling.O‘tgan haftada “O‘zbekning o‘z so‘zlari” ruknini boshlangandik. Birinchi mavzu -“Xumpar, xo‘tik, qulun”: uy hayvonlari o‘zbekcha qanday to‘g‘ri ataladi.Yakshanba kuni test o‘tkazamiz, bilimingizni sinab ko‘rishingiz mumkin! Telegram-kanalimizga obuna bo‘lib, kuzatib boring.Qiziqarli mavzular:Tasvirlardagi hayot: O‘zbekistonda ijod qilgan rassomlarning noyob kartinalariO‘zbekistonning eng g‘aroyib 10 ta ko‘li — foto

2023

Yangiliklar

uz_UZ

parranda nomi o‘zbek tili o‘zbekcha so‘zi jo‘ja tovuq qush kabutar