O‘zbekistonning eng g‘aroyib 10 ta ko‘li — foto
© Tabiat resurslari vazirligi
Obuna bo‘lish
Tabiat ajoyib va g‘aroyib mo‘’jizalarni, inson qadami yetgan-yetmagan maskanlarni o‘z bag‘riga singdirgan. Sputnik fototasmasida O‘zbekiston hududida joylashgan 10 ta eng chiroyli va g‘aroyib ko‘llar bilan tanishing.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
Borsa Kelmas chuqur ko‘li
Ko‘l Usturt platosida joylashgan bo‘lib, taxminan 30 million yil muqaddam Tetis qadimiy dengizining bir qismi bo‘lgan. Hozirda dengiz o‘rnida Qoraqum, Qizilqum, Ustrurt platosi va ushbu ko‘l qolgan. Ko‘lning nomi haqiqatga mos tushadi, unga yaqinlashish juda xavfli – ko‘plab jarliklar va tuz qatlami bilan qoplangan daroning muzlamay qolgan joylariga duch kelish mumkin.
Borsa Kelmasning tubi bor-yo‘g‘i 10-11 m, Orol dengizidan yuqoriroq. Bu chuqurlik Tetis dengizidan meros qolgan tuzning eng katta zaxirasi bilan butunlay to‘la. Uzunligi 70 km.dan ortiq va kengligi deyarli 40 km. — ushbu bahaybat tuz omborining o‘lchami aynan shunday.
“Borsa Kelmas” va “Qoraumbet” deb nomlangan joylardagi tuz konlari ham aslida xazinaning o‘zginasi. “Borsa kelmas” tuz konining uzunligi 75 kilometr, eni 70-72 kilometr bo‘lib, chuqurligi 30-60 metr, umumiy maydoni 1000 kvadrat metrni tashkil qilib, mazkur tuz koni tabiatning insoniyatga in’om etgan cheksiz ne’matidir. Bu kon zaxirasi 105 milliard tonna atrofida ekanligi hisoblab chiqilgan.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
Fozilmon ko‘li (Sarbast)
Ko‘l dengiz sathidan 1650 metr balandlikda (bu esa Eyfel minorasidan besh barobarga ko‘p degani) Nurota tog‘larining markazida ajoyib Fozilmon ko‘li joylashgan. U bitta chashmadan suv oladi hamda bahor oxirlarida ayniqsa juda go‘zal bo‘ladi. Afsuski, unda cho‘milish tavsiya etilmaydi, biroq osmonning undagi aksi (ayniqsa yulduzlisining) juda ham noyob holatni ko‘rish imkonini beradi.
Suvi chuchuk. Ko‘lning uzunligi 300 metr, eni esa 50 metrni tashkil etadi. Chuqurligi 1,5 metrgacha boradi. Ushbu ko‘l faqatgina buloq hamda mavsumiy yomg‘ir va qor suvlari bilan to‘ladi. Ko‘lning flora-fauna olami xilma-xil bo‘lib, hayot tarzi yovvoyilashgan ot, kulrang g‘oz, yumronqoziq, ko‘l baqasi hamda shirmohi baliqlardan iborat. Bu yerdan uchib o‘tuvchi qushlar uchun mazkur keng maydon qishlashga juda qulay. Shu bois qish oylarida bu yerda turli yovvoyi qushlarni ham uchratish mumkin. Qish-qirovli kunlarda ko‘l yuzasi qalin muz bilan qoplanadi.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
Tuzkon ko‘li
Jizzax viloyatida, Jizzaxdan 56 km shimoli-sharqda, Qizilqum cho‘lining sharqiy qismida joylashgan. Taxminlarga ko‘ra, Tuzkon ko‘li – Orol-Kaspiy davridagi suv havzasining bir qismidir. Ko‘ldagi suv hech qayerga oqmaydi, shuningdek, u biroz sho‘rroq bo‘lib, shimoli-g‘arbda Aydarko‘l bilan bog‘lanadi. Bu ko‘llarning umumiy maydoni – taxminan 3750 km2. Bir yilda ko‘llar tizimida 2000 tonnagacha baliq ovlanadi.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
Oyoqog‘itma ko‘li
Buxoro viloyatining shimolida Oyoqog‘itma qishlog‘i yaqinida Oyoqog‘itma botig‘ida joylashgan. Bu ko‘lga Buxoro va Navoiy viloyatlari ekin maydonlaridan chiqadigan sizot va oqova suvlardan hosil bo‘lgan Sho‘rko‘l kollektori quyiladi.
Suv yuzasi maydoni yoz oylarida 60 km kv. gacha ortadi, shu vaqtda chuqurligi 10 m dan ortadi, kuzda suv yuzasi maydoni kichrayadi. Maydoni 5600 gektar. Suvi sho‘r. Oyoqog‘itma ko‘li atrofi qamishzor, botqoqlik, qushlarga boy.
Ayni paytda ko‘l asosan baliqchilikka mo‘ljallangan. Suvi sho‘rligi bois baliqlarning ta’mi xushxo‘rligi bilan ajralib turadi. Baliqlarning sazan, do‘ngpeshona, laqqa kabi turlari uchraydi. Viloyat turizm boshqarmasi tashabbusi bilan ko‘l yaqinida o‘tovlar, turizm va dam olish maskanlari, qarmoqchilar uchun alohida uylar tashkil etilgan. Shuningdek, yer tagidan (70 m) dan chiqadigan 70 gradusli issiq suv ham chiqadi. Ko‘lda O‘zbekiston qizil kitobiga kiritilgan Turkiston mo‘ylovdor balig‘i ham uchraydi.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
Sariqamish ko‘li
Qoraqalpog‘iston va Turkmaniston respublikalari hudida joylashgan. Sariqamish soyligidagi ko‘l. Uzunligi 100-120 km, eni 30—40 km, chuqurligi 30—40 km. Shimolidan janubiy sharqqa cho‘zilgan. G‘arbiy qirg‘og‘i tik.
Ko‘lning suv sathi Xorazm vohasini kesib o‘tadigan Ozorniy (Ko‘llar birlashmasi) kollektoridan kelib quyiladigan suv miqdoriga qarab o‘zgarib turadi. Ko‘l suvining sho‘rligi sharqida 6—7 %, g‘arbida 12 %. Maydoni sharqiy qirg‘oq hisobiga kengayib, chuqurligi ortib bormoqda. Ko‘lda sazan, laqqa baliq, ilonbosh va boshqa turli xil baliqlar ko‘p.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
Sudochye ko‘li
Flamingo qushlari bilan mashhur bo‘lib, Qoraqalpog‘iston Respublikasining Mo‘ynoq tumani hududida Amudaryo deltasining g‘arbiy qismida joylashgan. Maydoni – 333 km kv, dengiz sathidan 53 m balandlikda. Uni Amudaryoning Ravshan va Priyemuzak qo‘ltiqlari oziqlantiradi. Orol dengizinig qurishidan oldin u bilan tor kanal asosida ulangan va baliq turlariga yumurtlama vazifasini o‘tagan. Sudochyeda yiliga baliq ulovi 2000 t ga yetgan, maksimal chuqurligi 3 m tashkil qilgan.
Amudaryodan suvning intensiv tarzda qabul qilishi natijasida uning deltasinig muhim darajada qurishiga olib keldi va yaqinda ko‘l o‘zining qishloq xo‘jalik ahamiyatini yo‘qotdi. Hozirgi vaqtda asosan kollektor-drenaj suvlari hisobiga oqim qayta ta’mirlandi. Sudochye ko‘li ba’zan to‘liq to‘lgan va hattoki alohida davrlarda suv qismlarini G‘arbiy Orolga uzatish rejalashtirilgan.
Sudoche ko‘lining minerallashuvi 3-4%ni tashkil qiladi. Yilning issiq vaqtida 25-27°S gacha isiydi. Noyabr-dekabrda ko‘l muzlaydi, fevral oxirida – aprel boshida ochiladi. Qo‘ng‘irot, Chimboy, Nukus shaharlariga yaqin.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
Aydar ko‘li (Haydar ko‘li)
Nurota tizma tog‘larining shimoliy etagidagi joylashgan. Shimoliy qirg‘oqlari Sharqiy Qizilqumga tutashadi. Jizzax va Navoiy viloyatlari hududida. 1969-yilgacha Aydar sho‘rxogi (botig‘i)da mayda sho‘r ko‘llar va sho‘rlar (Jalpoqsho‘r) keng tarqalgan edi.
1968—1969 yillarda yog‘ingarchilikning haddan tashqari ko‘p bo‘lishi tufayli Sirdaryo oqimining bir qismi (qariyb 21 km kub) Chordara suv ombori va Arnasoy orqali Aydar botig‘iga oqizildi, chunki Orol dengiziga oqizish uchun shuncha suv Sirdaryo o‘zaniga sig‘mas edi.
Aydar ko‘li shu tariqa tashkil topdi. Aydar ko‘lining tog‘ etagidagi jan. qirg‘oqlari ancha tekis va suv osti yon bag‘irlari nisbatan tikroq, shim. qirg‘oqlari notekis va qiya, orol va yarim orollar mavjud. Aydar ko‘lining shimoliy qismi ancha sayoz, o‘rtacha chuqurligi 10—12 m, chuqur joylari 26—30 m, ayrim joylarda chuqurligi 40 m gacha.
Aydar ko‘lining qirg‘oqqa yaqin sayoz joylari va orollari atrofi qamish va boshqa suv o‘simliklari bilan band. Ko‘lda zog‘ora baliq, laqqa baliq, sudak, tovon baliq, leshch va boshqa baliq turlari mavjud. Baliq ovlanadi (yiliga o‘rtacha 3 ming t dan ziyod). Qoravoy, saqoqush, chayka, yovvoyi o‘rdak va boshqa suvda suzuvchi qushlar yashaydi.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
Urungach ko‘llari (Urungach nefrit ko‘llari)
Toshkentdan 150 km uzoqlikda, 1227 metr balandlikda joylashgan noyob tabiiy suv havzasi. Undagi suv nefrit tusida jilolanadi. "Urung‘och" uyg‘ur tilidan "yorqin nefrit" deb tarjima qilinadi.
Ugam-Chotqol milliy bog‘i hududida joylashgan. G‘ayrioddiy rangi uchun “Nefrit rangli” deyiladi. Quyi va yuqori ko‘llar orasidagi masofa 4 km. Pastki ko‘l ayniqsa, yorqin nefrit rangiga ega, uning harorati taxminan 5 darajani tashkil etadi, bu unga suvning shunday go‘zal rangini beradi.
Sayohatchilarni ko‘llarning ta’riflab bo‘lmaydigan go‘zalligi hayratga soladi. Bu yerda ular tabiat tafakkuridan zavqlanishadi, tog‘ tushkunligida tarqalgan eng toza suv, yorqin yashil, tinchlik va osoyishtalik.
“Urung‘och” davlat gidrologik tabiat yodgorligi Burchmullo davlat o‘rmon xo‘jaligining bir qismi hisoblanadi va ushbu xo‘jalik tomonidan yerlari olib qo‘yilmasdan va obyektga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi har qanday faoliyatni taqiqlagan holda boshqariladi.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
To‘dako‘l suv ombori
Navoiy viloyati hududida, Qizilqum cho‘lining janubi-g‘arbiy qismida joylashgan. 2020-yil 19-avgustda To‘dako‘l suv ombori O‘zbekistonning xalqaro ahamiyatga molik suv-botqoqlik hududi sifatida Ramsar ro‘yxatiga kiritilgan.
To‘dako‘l suv ombori 1979-yili foydalanishga topshirilgan. Mazkur hudud ayniqsa, suvda suzuvchi qushlarni uchib o‘tish va qishlash davrlarida o‘ziga jalb qiladi. Ba’zi yillarda oqbosh o‘rdaklar uchrashi ham qayd etilgan.
Ushbu hududda oqko‘z yoki ola qanotli o‘rdak (Aythya nyroca), qoshiqburun (Platalea leucorodia), marmar churrak va kichik qoravoylar (Phalacrocorax pygmaeus) bor.
Ko‘lda 19 turdagi hamda Vengriyadan keltirilgan venger karpi turidagi baliq chavoqlari yetishtiriladi. 2019-yilda baliqchilik klasteri ham tashkil etilgan. Unda Xitoy, Rossiya va Vengriya texnologiyalaridan foydalangan holda baliq va baliq mahsulotlari tayyorlanadi.
O‘zbekistonning eng g‘aroyib ko‘llari
© Tabiat resurslari vazirligi
Quyimozor ko‘li (suv ombori)
Buxoro viloyatida Quyimozor va Kogon oralig‘ida joylashgan. 1958-yilda Zarafshon darosining etak qismidagi chuqurliklardan birining atrofini ko‘tarib qurilgan.
Dastlabki suv hajmi 280 mln. m. kub, maydoni 16,2 km kv. Eng keng joyi 5 km, o‘rtacha chuqurligi 17 m, eng chuqur joyi 40 m. 1968-yilda suv ombori kosasining qirg‘oqlari 2 m dan ortiq baland marzalar bilan ko‘tarildi. Uning suv hajmi 350 mln. m kubgacha, maydoni 17,3 km kv ga yetdi.
Quyimozor suv omboriga maxsus kanal (18 km) orqali Zarafshon darosidan suv keltiriladi. Jamg‘arilgan suv o‘zani 72 km va sekundiga 100 m kub/s ga qadar suv oqadigan kanal orqali irrigatsiya shoxobchalariga tarqatiladi. Quyimozorda suv sathi o‘zgarib turadi. Uningtarkibiga Xorxo‘r va Duoba gidrouzellari kiradi. 1965-yildan beri Quyimozor suv ombori Amu-Buxoro mashina kanali suvini tartibga solish maqsadida foydalaniladi. Magistral kanal bilan birgalikda suv ombori 94 ming gektar yerni sug‘oradi.
Quyimozor irrigatsiya maqsadlarida qurilgan bo‘lsa-da, Buxoro va Kogon shaharlari aholisini ichimlik suv bilan ta’minlaydi. Uning suvi To‘dako‘l suv ombori suviga nisbatan chuchukroqdir. Quyimozor suv ombori 1960-yilda foydalanishga topshirilgan bo‘lib, unga suv Zarafshon darosidan quyiladi.
2020 yil 19-avgustda Quyimozor suv ombori O‘zbekistonning xalqaro ahamiyatga molik suv-botqoqlik hududi sifatida 2433 raqam bilan Ramsar ro‘yxatiga kiritildi.
Bugungi kunda 170 dan ziyod mamlakat Ramsar konvensiyasi tomonlari hisoblanadi. Xalqaro ahamiyatga ega suvli-botqoqli hududlar ro‘yxatiga umumiy maydoni 255 million gektar bo‘lgan 2435 ta suvli-botqoqli komplekslar kiradi.
O‘zbekiston Respublikasi mazkur konvensiyaga 2001-yilda qo‘shilgan. Mamlakat hududida joylashgan Dengizko‘l, Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi hamda Quyimozor va To‘dako‘l Ramsar konvensiyasi ro‘yxatiga kiritilgan.
