AQSh Davlat departamenti Vashingtonning Markaziy Osiyo respublikalariga nisbatan oldidagi maqsadlarini aks ettiruvchi hujjatni e’lon qildi. Rasmiy nomlanishi: "AQShning Markaziy Osiyo bo‘yicha 2019-2025 yillarga mo‘ljallangan strategiyasi: suverenitet va iqtisodiy farovonlikni ilgari surish". Amalda esa, ushbu hujjatning amalga oshirilishi Markaziy Osiyo mamlakatlariga na suverenitet va farovonlik olib kelmaydi.
AQSh hamma joyda bo‘lishni xohlaydi
So‘nggi yillarda Qo‘shma Shtatlar Markaziy Osiyo mamlakatlariga katta e’tibor qaratmoqda, ammo Vashington to‘satdan mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi bilan qiziqib qolgani uchun emas. Barchaga ayyon, Vashington Rossiya uchun muammolar manbai va Xitoyga bosimni oshirish uchun plasdarm sifatida (birinchi navbatda Shinjon - Xitoyning Qozog‘iston bilan chegarasida joylashgan og‘riqli nuqtasi) Markaziy Osiyoga muhtoj.
Umuman olganda, Mayk Pompeoning yaqinda Qozog‘iston va O‘zbekistonga (Markaziy Osiyoda yetakchilikka da’vogar ikki mamlakat) tashrifi chog‘ida, Davlat kotibi, hech bo‘lmaganda bu davlatlarning e’tiborini Rossiya va Xitoydan AQShga yo‘naltirishga barcha imkoniyatlarni ishga solishga harakat qildi. Ha, natijada muvaffaqiyatlar bilan maqtana olmadi, ammo, shubhasiz, Qo‘shma Shtatlar bu yo‘nalishda ishlashda davom etadi.
Aslida, Davlat Departamenti tomonidan e’lon qilingan strategiyada ushbu ishning asosiy tamoyillari va maqsadlari ko‘rsatilgan. Hujjat juda qiziq, ammo tarjimani talab qiladi. Nafaqat ingliz tilidan rus tiliga, balki diplomatikdan odamiyga ham.
Masalan, Strategiyaning boshida ko‘rsatilgan mintaqa davlatlariga nisbatan AQShning asosiy strategik manfaatlarini ko‘rib chiqaylik.
Moskva va Pekindan tortib olish
Masalan, bunda "o‘zining siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini, shuningdek, turli xil sheriklar bilan xavfsizlik manfaatlarini o‘z shartlari asosida ilgari suradigan barqaror va gullab yashnaydigan Markaziy Osiyoni yaratish" deb yozilgan joyi mavjud. Tarjima qilinganda bu shunchaki Markaziy Osiyoni Moskva va Pekin bilan eksklyuziv hamkorlikdan uzoqlashtirishni anglatadi.
Ha, yaxshi tuyuladi, ammo bu cheklatish nafaqat Rossiya Federatsiyasi va Xitoy bilan hamkorlikni cheklashni, balki yangi sheriklar bilan loyihalar orqali ushbu cheklovning oqibatlarini qoplashni anglatadi. Va bu yangi sherik kim? Shubhasiz, AQSh emas. Ha, strategiyada amerikaliklar milliardlab dollarlik sarmoyalar va loyihalar, mintaqani tahdidlardan himoya qilish haqida gapirishadi. Biroq, aslida ular Markaziy Osiyoni na Rossiya darajasidagi xavfsizlik bilan, na Xitoy darajasidagi iqtisodiy loyihalar bilan ta’minlay olmaydilar.
Ikkinchi asosiy qiziqish "dunyo bozorlariga ulanish va tashqi sarmoyadorlar uchun ochilish" dir. Tarjimada bu Amerika biznesi uchun alohida shart-sharoitlarni yaratishni va mamlakatning YeOII bilan hamkorligini cheklashni (yoki, Qirg‘iziston misolida – chiqib ketish) anglatadi. Masalan, xuddi shu Pompeo O‘zbekiston rahbariyatini Yevroosiyo tuzilmalariga qo‘shilmaslik va JST haqida yaxshilab o‘ylashga undaganligi bejiz emas. Shu bilan birga, AQShga iqtisodiy yo‘nalish juda xavflidir, chunki AQSh (Rossiya va Xitoydan farqli o‘laroq) deyarli har doim iqtisodiy hamkorlikni ichki ishlarga aralashishi bilan bog‘laydi.
Aslida, ular "kuchli demokratik institutlarni yaratish, qonun ustuvorligi va inson huquqlariga hurmat tamoyillarini mustahkamlash" degan uchinchi manfaatni ta’kidlab, bu jihatni yashirishmaydi ham. Buning bir qismi sifatida Vashington "jamoat tashkilotlarini" "fuqarolar asosiy siyosiy masalalarni hal qilishda qatnashishi uchun" qo‘llab-quvvatlamoqchi. Shuningdek, mahalliy hokimiyatlarning "fuqarolarning so‘rovlariga javob berishini" ta’minlash uchun barcha imkoniyatlarni ishga solishda urinadi.
Va bu yerda amerikaliklarga Qozog‘iston janubidagi tartibsizliklar, Qirg‘izistondagi G‘arb nodavlat tashkilotlarining faol faoliyati va O‘zbekistondagi og‘riqli islohotlar jarayonini hisobga olgan holda "inson huquqlari bo‘yicha faoliyat" uchun keng maydon ochiladi. 40,000 talaba, hukumat va o‘qituvchilar uchun "almashinuv" (ya’ni mahalliy ziyolilar va elitalar uchun AQShda stajirovkalar) uchun mablag‘ ajratish Amerikaning "yumshoq kuchini" targ‘ib qilishda muhim tayanchidir. Tabiiyki, mahalliy davlatlarning xavfsizligi va ichki barqarorligi hisobiga.
Mintaqani qanday qilib muvozanatdan chiqarish mumkin
Vashingtonning AQSh va Markaziy Osiyo davlatlarini o‘z ichiga olgan "C5 + 1" diplomatik formatini rivojlantirish niyati alohida masaladir. Ushbu format doirasida, masalan, amerikaliklar mintaqa davlatlarini "Yevropa va Kavkaz bilan" qanday ulash ma’kulroqoigi to‘g‘risida muzokara olib borishni xohlashadi. Ya’ni, nafaqat uglevodorodlar eksportini sharqdan g‘arbga kengaytirish, balki ushbu davlatlarni o‘zaro infratuzilmaviy loyihalari bilan bog‘lab qo‘yish (eslatib o‘tmoqchimiz, Markaziy Osiyo Xitoy Ipak yo‘li loyihasiga kirishishga faol harakat qilmoqda). Ammo formatning eng muhim vazifasi - va strategiyada "vergul bilan ajratilgan" bo‘lsa ham - bu mintaqaviy qo‘shnilarga qarshi balans yaratish uchun foydalanish.
Shunday qilib, Qo‘shma Shtatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri, hatto diplomatik tilda ham, oddiy tilga tarjima qilinmasdan ham, bu formatni anti-Rossiya va anti-Xitoy maqsadlari uchun ishlatishini yozadi. Ushbu diplomatik noqulaylikning o‘rnini qoplash uchun Markaziy Osiyo mamlakatlaridan Vashington "C5 + 1" (xavfsizlik, iqtisodiy rivojlanish va atrof-muhitni muhofaza qilish)turli loyihalari uchun qariyb 34 million dollar ajratganini eslashni taklif qilinadi.
Endi asosiy savol - Markaziy Osiyo mamlakatlari xavfsizlikning asosiy kafolatchisi va mintaqaning asosiy iqtisodiy sherigiga qarshi qaratilgan loyihada faol (namoyishkorona emas, balki faol) ishtirok etish uchun quyida ko‘rsatilgan pulga va Amerikaning yangi sarmoyalarini va’da qilinishiga bunday qadamga tayyormi? Afsuski, savol ritorik emas.
