https://oz.sputniknews.uz/20190410/abdulla-qodiriy-hayoti-va-ijodi-22340395.html

Abdulla Qodiriy hayoti va ijodi

Abdulla Qodiriy hayoti va ijodi

Sputnik O‘zbekiston

Abdulla Qodiriy (Julqunboy)- yozuvchi, shoir, tarjimon, dramaturg, o‘zbek romanchiligi asoschisi. "O‘tkan kunlar" va "Mehrobdan chayon" yozuvchining yirik romanlari.

2019-04-10T00:00+0500

2019-04-10T00:00+0500

2022-01-23T19:45+0500

jamiyat

abdulla qodiriy

https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e6/01/17/22340988_0:44:1301:775_1920x0_80_0_0_a450f5a6f600b5e97b9656d0411dd196.jpg

Abdulla Qodiriy (Julqunboy)- yozuvchi, shoir, tarjimon, dramaturg, XX asr o‘zbek adabiyotining ulkan namoyondalaridan biri, o‘zbek romanchiligi asoschisi.1894 yil 10-aprelda Toshkent shahrining Eskijo‘va mahallasida tavallud topgan. Adibning otasi Qodirbobo (1820-1924y) xon, beklar qo‘lida sarbozlik qilgan, rus bosqini paytida Toshkent mudofaasida qatnashgan. Adib o‘z tarjimai holida shunday deydi: “Har holda bemavridroq bo‘lsa kerak, kambag‘al, bog‘bonlik bilan kun kechirguchi bir oilada...tug‘ilg‘onman. Yoshim to‘qqiz-o‘nlarga borg‘ondan so‘ng meni maktabga yubordilar. Maktabda ikki-uch yil chamasi eski usulda o‘qib, keyin vaqtlarda oilamizning nihoyatda qashshoq kun kechirgani vajhidan o‘n ikki yoshimda meni bir boyga xizmatchilikka berdilar. Xo‘jayinim o‘zi savdogar kishi bo‘lub, o‘rischa yozuv-chizuv bilaturg‘on odamga muhtoj edi. Shu ta’ma bo‘lsa kerak, meni o‘ris maktabga yubordi... 1912-yilda manfaktur bila savdo qiluvchi bir kishiga yiliga 50 so‘m barobariga prikazchik bo‘lub kirdim...”1904-1906 yillarda bo‘lajak adib musulmon maktabida ta’lim oladi.1908-1912 yillarda rus tuzem maktabida,1916-1917 yilda Abulqosim shayx madrarasida arab va fors tillaridan saboq oladi,1924-1925 yillarda V.Ya Brusov nomidagi Moskva adabiy kurslarida o‘qiydi.1918 yil- eski shahar oziqa qo‘mitasining sarkotibi1919 yil - “Oziq ishlari” gazetasi bosh muharriri1920 yil- Kasabalar sho‘rosining sarkotibi1923-1926 yillarda “Mushtum” jurnali tashkilotchilaridan biri va tahrir hay’ati a’zosi sifatida faoliyat yuritgan.Adib tarjimai holida adabiy faoliyatining boshlanishini shunday xotirlaydi: “Shu miyonalardan bozor vositasi bilan tatarlardan chiqadirg‘on gazetalarni o‘qib, dunyoda gazeta degan gap borlig‘iga imon keltirdim. 1913-yilda o‘zbekcha “Sadoi Turkiston”, “Samarqand”, “Oyina” gazetalari chiqa boshlag‘och, menda shularga gap yozib yurish fikri uyg‘ondi.Adibning ilk chiqishi “Sadoi Turkiston” gazetasining 1914-yili 1-aprel sonida Abdulla Qodiriy imzosi bilan “Yangi masjid va madrasa” nomli xabari bo‘ladi.Adibning 1917-yili Oktabr to‘ntarishlaridan keyingi faoliyati asosan matbuot, ya’ni publitsistika bilan bog‘liq. U 1919-1925 yillar oralig‘ida 300 ta turli maqolalar, publitsistik asarlar yaratgan. Abdulla Qodiriy jurnalistik faoliyati haqida: “Xulosa — boshqalarning xizmati daftar bilan sobit bo‘lsa, menim xizmatlarim matbuot bilan ravshandir...” deydi.Abdulla Qodiriy adib va shoir sifatida 1912-yillarda faoliyatini boshlagan. “To‘y” “Ahvolimiz”, “Millatimga”, “Fikr aylagil” kabi she’rlari “Baxtsiz kuyov” dramasi, “Juvonboz” hikoyasi uning ilk asarlaridir. Qodiriy shunday xotirlaydi: “1913 yilda chiqqan "Padarkush" ta’sirida "Baxtsiz kuyov" degan teatr kitobini yozib yuborg‘animni o‘zim ham payqamay qoldim (1915 yilda). Yana shu yilda teatrlarda chiqib turg‘on hikoya va ro‘monlarga taqlidan "Juvonboz" otliq hikoyachani yozib noshir topilmag‘onidan, o‘zim nashr qilib yubordim. Nikolay taxtdan yiqilg‘ondan keyin oddiy xalq militsiyasiga ko‘ngilli bo‘lib yozildim...”.Abdulla Qodiriy “Ahvolimiz” she’rini 21 yoshida yozgan. She’rda ko‘tarilgan muammo o‘zbek xalqi uchun hamon dolzarb. Adibning bu kabi she’rlari millatparvarlik, ma’rifatparvarlik ruhida yozilgan bo‘lib jadidchilik g‘oyalari bilan sug‘orilgan. Muallif unda millatning zabun holatidan kuyunib so‘zlaydi, uyg‘onishga da’vat etadi, fikrlashga undaydi.AHVOLIMIZKo‘r bizning ahvolimiz, g‘aflatda qanday yotamiz,Joyi kelgan chog‘ida vijdonni pulg‘a sotamiz.O‘g‘limizg‘a na adab, na fan, na yaxshi so‘ylamak,Na xudoni buyrug‘i bulgan ulum o‘rgotamiz.Korimiz shundan iborat bo‘ldi ushbu vaqtda,O‘ntadin bedona boqib yozu qish sayrotamiz.Hamda har kun takalarda nasha ko‘knori chekib,Bachchag‘a kokil solib, oh-voh ila o‘ynotamiz.Qarimiz, boyonimiz, balki bu vaqt oqvondamiz,Nogahon ko‘rsak agar bir besoqolni qotamiz.O‘rtadan chiqsa agar millatni yaxshi suyguchi,Biz ani dahriy sanab, to‘fangcha birla otamiz.Kelingiz yoshlar, ziyolilar bu kun g‘ayrat qiling,Uxlaganlarni agar qodir esak uyg‘otamiz.Adibning 1916-yilda yozilgan “Uloqda” hikoyasi o‘zbek realistik hikoyasining eng yaxshi namunalaridan biri hisoblanadi. Bundan so‘ng adib birin-ketin “Kalvak Mahzumning xotira daftaridan”, “Toshpo‘lat tajang nima deydi”, “Obid ketmon” kabi nasriy asarlarini yaratadi.1926 yili “Mushtum” jurnalida Qodiriyning “Yig‘indi gaplar” nomli hikoyasi bosilib chiqadi. Hikoya asosan tanqidiy ruhda bo‘lgani uchun “aksilinqilobiy harakat qilganlikda” ayblanib qamoqqa olinadi. Adib o‘zini mardonavor himoya qila oladi, shuning uchun qisqa muddatdan so‘ng ozod etiladi. Shundan so‘ng ham tanqidiy asarlar, hajviyalar yozishdan to‘xtamaydi.Moziyga qarab ish ko‘rmoq xayrlidirAbdulla Qodiriy qalamiga mansub “O‘tkan kunlar” romani o‘zbek adabiyotining roman janridagi ilk asardir. Shu bilan yozuvchi o‘zbek romanchiligiga asos solgan. 1922-yil “Inqilob” jurnalida romandan boblar e’lon qilinadi. 1924-1926 yillarda har bir bo‘limi alohida kitob holida nashr etiladi. Roman orqali Abdulla Qodiriy xalqning milliy ongini uyg‘otmoqchi, “tariximizning eng kir, qora kunlari” “xon zamonlari”ning mudhish tarixiy jarayonlari haqida so‘z ochib, bundan xalqqa saboq bermoqchi bo‘ladi. Adib taraqqiyparvar ziyolilar qatorida turib millat taqdiri ustida astoydil qayg‘uradi, najot yo‘lini esa adabiyotda ko‘rgani bois milliy ruhdagi asarlar yaratishga kirishadi.“O‘tkan kunlar” romanining ma’no mundarija g‘oyasi nihoyatda keng. Unda xilma- xil insoniy taqdirlar, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy, oilaviy-ishqiy muammolar qalamga olingan. Muallif asar orqali Turkistonning rus bosqini arafasidagi ahvoli, qora kunlarini gavdalantirgan. Asarning markaziy qahramonlari bo‘lmish Otabek va Kumush hamda Yusufbek hoji, O‘zbek oyim, Zaynab kabi obrazlar o‘zbek adabiyotining tom ma’noda yorqin qahramonlar namunasidir. Roman to‘qima qahramonlarining hayotiylik kasb etishi va tarixiy voqealarga uyg‘unligi jihatidan ham, tilining nafosati jihatidan ham o‘zbek adabiyoti xazinasini eng durdona asarlaridan biridir.1969 yili roman asosida rejisser Yo‘ldosh A’zamov tomonidan film suratga olingan.“Mehrobdan chayon” romaniO‘zbek adabiyotining ikkinchi yirik romani ham Abdulla Qodiriy qalamiga mansub. “Mehrobdan chayon” romani 1928-yili fevralda yozib tugatilgan. 1929-yil Samarqand shahrida bosilib chiqqan.Bu roman mavzuyi ham “O‘tkan kunlar” mavzuyiga monand “xon zamonlari” davridagi o‘zboshimchaliklar tasvirlangan. Asarning nomi ham ramziy, chunki unda adib ziyoli ulamolarni qahramon qilib tanlab sajdagohdan chiqqan, unga nomunosib munofiq, qallob, tuban kimsalarga, e’tiqodsiz, hasadgo‘y kishilarga nishonadir. Maktabdor Solih mahdumning yumoristik obrazi yozuvchining jiddiy yutug‘i sifatida e’tirof etilgan. Romanda Anvar va Ra’noning sevgi sarguzashtlari shoirona tarzda tarannum etiladi.Go‘zallik, halollik, oliyjanoblikka intiluvchi Ra’no xalq fe’l-atvoriga xos, ajoyib qiz, samimiy, toza niyatli, ma’nan sodda va ochiq. U Anvarni yorqin sevgi ila beg‘araz va sadoqat bilan yaxshi ko‘radi. Anvar-mardlik timsoli, adolatli, cheksiz vijdon egasi.“Mehrobdan chayon” romani asosida ham film suratga olingan.Qodiriyning boshqa faoliyatlariAdib qizg‘in yozuvchilik faoliyati bilan birga tarjima bilan ham shug‘ullangan. U 1928-yili tatar fizik olimi Abdulla Shunosiyning “Fizika”asarini, rus yozuvchisi Nikolay Gogolning “Uylanish”, Anton Chexovning “Olchazor” asarlarini o‘zbek tiliga mahorat bilan tarjima qiladi. 1934-yilda Qozon shahrida nashr etilgan “To‘la ruscha- o‘zbekcha lug‘at”ni tuzishda ishtirok etadi.Shubhasiz, Abdulla Qodiriyning o‘z asarlari ham bir qancha dunyo tillariga tarjima qilingan. Uning “O‘tkan kunlar” romani 1928-yildayoq ozarbayjon tiliga, “Mehrobdan chayon” asari 1935-yilda tojik tiliga tarjima qilinadi. Abdulla Qodiriyning asarlari ko‘plab Sharq va Yevropa mamlakatlarida e’tirof etiladi. Kitoblari hamon rus, qozoq, uyg‘ur, nemis, tatar, arab, italyan, ingliz tillariga tarjima qilib kelinmoqda.Abdulla Qodiriy 1937-yilning 31-dekabrida “xalq dushmani” sifatida hibsga olinadi. 1938-yilning 4-oktabrida yozuvchi 9 oylik xo‘rliklardan so‘ng Cho‘lpon, Fitrat kabi maslakdoshlari bilan birgalikda otib tashlanadi. Toshkentdagi Xo‘ja Alambardor (Kamolon) qabristoniga dafn etiladi.Adib qamoqqa olingandan so‘ng, uning asarlari “zararli” deb topildi. O‘tda yoqildi, kutubxonalardan yo‘qotildi, o‘qish taqiqlandi. Kimning qo‘lida “O‘tkan kunlar” romanini ko‘rib qolishsa, darhol qamashdi.1957 yilda Abdulla Qodiriy rasman oqlandi. Ammo uning otib tashlanganligi haqidagi ma’lumot (o‘limidan so‘ng oqlanganligi haqidagi ma’lumot kabi) uzoq yillar mobaynida sir saqlandi.Abdulla Qodiriyning Habibullo, Adiba, Anisa, Nazifa, Ma’sud ismli farzandlari bo‘lgan. Abdulla Qodiriyga qo‘yilgan “xalq dushmani” tuhmatidan so‘ng, uning to‘ng‘ich o‘g‘li Habibullo Qodiriyga 1945-yil 25 kuni “xalq dushmanining o‘g‘li” aybi qo‘yiladi. Uzoq qiynoq va so‘roqlardan so‘ng uni Sibirga surgun qilishadi. 1953-yil Stalin vafotidan so‘ng, Habibullo Qodiriy ozod qilinadi, biroq 2-yil Qozog‘istonning Qarag‘anda viloyatida qolib ketadi, chunki Toshkentga qaytishga ruxsat berilmaydi. 1955-yil Qodiriyning o‘g‘li 37 yoshida nihoyat Toshkentga qaytadi.Habibullo Qodiriy otasini otgan askar bilan suhbatlashadi. Askarning xotirlashicha, Qodiriy so‘nggi iltijo sifatida askarning tunuka idishidagi suvni so‘raydi. Askar rozi bo‘ladi. Qodiriy suvni ichmaydi, o‘sha bir kaft suv bilan tahorat oladi va ikki rakat nafl namozini o‘qib keyin uni otaverish mumkinligini aytadi. Askarning so‘zlab berishicha, Qodiriy o‘limdan qo‘rqmagan, kiprik ham qoqmagan. Bu xotiralar adibning “Men haqiqat yo‘lida hech qanday jazodan, qiynoqdan qo‘rqmayman, agar otmoqchi bo‘lsalar ko‘kragimni kerib turaman” degan so‘zlarini isbotlaydi.1991 yilda Abdulla Qodiriyga “Mustaqillik” ordeni, Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofoti berilgan. Shuningdek, Abdulla Qodiriy nomidagi Davlat mukofoti ta’sis etilgan. Toshkent Davlat madaniyat institutiga , madaniyat va istirohat bog‘lariga, davlat muassasalari hamda metro bekatiga Abdulla Qodiriy nomi berilgan.Qodiriy nomi oqlandi. Haqiqat qaror topdi.“Ishchi-dehqonlar yozg‘on asarlarimni suyunib o‘qiydilar va meni yozuvchilar qatoriga kirgazdilar va meni hamon o‘qirlar va unutmaslar...” - Abdulla Qodiriy

2019

Yangiliklar

uz_UZ

abdulla qodiriy hayoti va ijodi asarlari she’rlari abdulla qodiriy haqida ma’lumot referat insho o‘tkan kunlar romani haqida mehrobdan chayon romani haqida abdulla qodiriy hayoti va ijodi asarlari sheʼrlari abdulla qodiriy haqida maʼlumot referat insho o‘tkan kunlar romani haqida mehrobdan chayon romani haqida