Yevroosiyo taraqqiyot banki (YeOTB) ekspertlari Markaziy Osiyodagi irrigatsiya infratuzilmasi holati, mintaqadagi qishloq xo‘jaligi muammolari, iqtisodiyotning ushbu tarmog‘i uchun sug‘oriladigan dehqonchilikning ahamiyatini o‘rganib chiqdi, Afg‘onistonda sug‘oriladigan yerlar va suv resurslarini o‘zlashtirish Markaziy Osiyo mintaqasiga qanday ta’sir qilishini baholadi.
Mavjud muammolarni hal qilishda xalqaro tajribadan foydalanish taklif etilmoqda. Eng avvalo, sarmoya jalb etish orqali irrigatsiya infratuzilmasini modernizatsiya qilish (jumladan, davlat-xususiy sheriklik asosida) va suvni tejovchi texnologiyalarni har tomonlama qo‘llash zarur.
YeOTB ekspertlarining fikricha, bularning barchasi Markaziy Osiyo mamlakatlariga nafaqat o‘z bozorini asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash, balki oziq-ovqat mahsulotlari eksportini kengaytirish imkonini beradi.
Afg‘onistonga kelsak, dialog va uning transchegaraviy suv muammolarini hal qilishda ishtiroki kerak.
Asosiy suv iste’molchisi
Markaziy Osiyo mamlakatlari qishloq xo‘jaligi suvning asosiy iste’molchisi hisoblanadi. Dehqonchilik yerlari viloyat hududining 73,5 foizini egallaydi. Hisobotga ko‘ra, 2020-yilda Markaziy Osiyoda suvning 79 foizi sug‘orish uchun ishlatilgan.
Sug‘orma dehqonchilik nafaqat qishloq xo‘jaligining asosi, balki mintaqada oziq-ovqat xavfsizligining asosi bo‘lib qolmoqda.
“Sug‘oriladigan yerlar qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotining qiymati bo‘yicha deyarli 66 foizini beradi: Turkmanistonda taxminan 100%, O‘zbekistonda 87%, Qirg‘izistonda 85%, Tojikistonda 82% va Qozog‘istonda 40%.Mintaqada suv resurslari tanqisligi muammosini hal etish va suvdan foydalanish samaradorligini birinchi navbatda irrigatsiyadan izlash kerak", — Yevroosiyo taraqqiyot banki ekspertlari shunday fikrda.
Ayni paytda suv resurslariga katta yuk bo‘lganligi sababli Markaziy Osiyo irrigatsiya salohiyatini yo‘qotmoqda.
Bu haqida Shavkat Mirziyoyev sentabr oyida Dushanbeda bo‘lib o‘tgan Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi ta’sischilari – Davlat rahbarlari kengashining yig‘ilishida ham ta’kidlagan edi. O‘zbekiston rahbari Markaziy Osiyoning ayrim hududlarida 2040-yilga borib suv resurslariga yuklanish uch baravar oshishini ta’kidladi.
Bundan tashqari, bundan iqtisodiy zarar allaqachon sezilmoqda: BMT ma’lumotlariga ko‘ra, mintaqa davlatlari suv resurslarining tanqisligi va samarasiz foydalanishi tufayli har yili 2 milliard dollargacha yo‘qotishadi.
YeOTB mutaxassislari ham hisobotda bu haqida gapirishdi – mintaqa mamlakatlaridagi sug‘oriladigan yerlarda irrigatsiya infratuzilmasi juda eskirgan, hisobga olish asboblari, sug‘orish suvini taqsimlash va dalada foydalanishni nazorat qilish bilan yetarli darajada ta’minlanmagan.
Bank mutaxassislarining ta’kidlashicha, xo‘jalikdan tashqari va xo‘jalik ichidagi sug‘orish infratuzilmasi o‘rtacha 50-yil, yirik magistral kanallar esa bundan ham eskirgan.
Boshqa muammolar qatoriga sug‘orish kanallaridan filtrlash jarayonida suvning yo‘qolishi (40%), sug‘oriladigan yerlarning degradatsiyasi va sho‘rlanishi kiradi. Shunday qilib, Markaziy Osiyo mamlakatlarida 50% gacha hududlar sho‘rlanishga uchraydi.
“Kichik fermerlar uchun bu muammoni hal qilish qiyin, bu birinchi navbatda moliyaviy resurslarning yetishmasligi tufayli”, — deyiladi YeOTB hisobotida.
Afg‘onistonning gidrotexnik loyihalari O‘zbekistonga qanday ta’sir qiladi
Bank mutaxassislarining fikricha, faqat suvni tejashga o‘tish sug‘oriladigan yerlar salohiyatini saqlab qolish va mintaqada oziq-ovqat va suv xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi.
Bu nafaqat iqlim o‘zgarishi va suvga bo‘lgan talabning oshishi, balki Afg‘onistondan Amudaryo oqimining kutilayotgan qisqarishi bilan ham bog‘liq.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, afg‘on gidrotexnika loyihalari Amudaryoning o‘rta va quyi oqimida suvdan foydalanish imkoniyatini keskin qisqartiradi va bu xavf ayniqsa qurg‘oqchil yillarda kuchayadi.
“Urushdan keyingi Afg‘oniston shimolidagi iqtisodiy tiklanish mintaqadagi sug‘oriladigan yerlar maydonini ko‘paytirish bilan gidroyenergetika va irrigatsiya tarmoqlarini jadal rivojlantirishni o‘z ichiga oladi. Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, bu hududda 385 ming gektar sug‘oriladi, 443 ming gektarga kengayishi kutilmoqda, shu jumladan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri Amudaryo havzasi va suvsiz Xulm, Balx, Sariko‘l, Shirintagao darolaridan —148 ming gektar”, — deyiladi hisobotda.
Afg‘oniston xalqaro donorlar va maslahatchilar ko‘magida yangi gidroyelektr stansiyalari va yirik irrigatsiya tizimlarini qurish loyihalarini tayyorladi. Ulardan eng kattasi 2022-yilda boshlangan Panj darosidagi Qo‘shtepa kanali (Vaxsh darosi bilan qo‘shilib Amudaryoni hosil qiladi) qurilishi hisoblanadi, deyiladi xabarda.
Panjdan suv olish hajmi 10 kub km.cha yetishi kutilmoqda. O‘zbekiston manfaatlariga ham ta’sir qiladi. Mutaxassislarning fikricha, oqibatda Panjning yuqori oqimida Amudaryoning o‘rta va quyi oqimida to‘ldirib bo‘lmaydigan suv tanqisligi yuzaga keladi.
Bu esa, o‘z navbatida, “O‘zbekiston iqtisodiyotining barcha tarmoqlari uchun suv ta’sirini keltirib chiqaradi”.
Afg‘oniston omili, YeOTB ekspertlarining bashorat qilishicha, mintaqadagi suv balansiga gidrologik rejim, iqlim o‘zgarishi yoki yuqori demografik o‘sish kabi kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Oziq-ovqat, ichimlik suvi va elektr energiyasining yetishmasligi aholini qishloqni tashlab, nafaqat shaharlarga, balki viloyatdan tashqariga ham ko‘chib o‘tishga majbur qiladi.
2050 yilga borib muhojirlarning ehtimoliy soni 5 million kishini tashkil qiladi – Qozog‘iston prezidenti Qasim-Jomart Toqayev Dushanbeda Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi ta’sischilari – Davlat rahbarlari kengashi yig‘ilishidagi chiqishida shu haqda gapirdi.
Bank mutaxassislarining fikricha, Qo‘shtepa kanali suvdan foydalanish bo‘yicha amaldagi tartib-qoidalar va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida suv resurslaridan birgalikda foydalanish bo‘yicha kelishuvlarni buzish xavfi tug‘dirmoqda.
Ular, xususan, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi va unga bog‘liq bo‘lgan iqtisodiyot tarmoqlari, jumladan, tashqi iqtisodiy faoliyat barqarorligini yo‘qotish xavfi borligini aniqlashmoqda.
“Amudaryo havzasidagi suv balansini tubdan o‘zgartirib, Qo‘shtepa kanali geosiyosiy beqarorlik va diplomatik munosabatlarda keskinlikni keltirib chiqarishi mumkin”, — deydi YeOTB ekspertlari.
Rivojlanayotgan vaziyat Afg‘onistonning yangi voqelikka moslashtirilgan Amudaryoning transchegaraviy suv resurslaridan birgalikda foydalanish bo‘yicha xalqaro huquqiy mexanizmini yaratishda ishtirok etishini taqozo etmoqda.
Ekspertlarning aytishicha, Markaziy Osiyo davlatlari va Afg‘oniston o‘rtasida Amudaryo havzasidagi suv resurslaridan birgalikda foydalanish bo‘yicha kelishuvlar yo‘q, shuning uchun, respublikalar Afg‘oniston bilan hamkorlikni kuchaytirishi zarur.
Shu bilan birga, Afg‘onistonning o‘zi uchun Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi, Davlatlararo muvofiqlashtiruvchi suv komissiyasi, Barqaror rivojlanish bo‘yicha davlatlararo komissiya va transchegaraviy suv muammolarini hal qilishda ishtirok etuvchi boshqa mintaqaviy tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish muhim.
Suv tanqisligidan hosilni yo‘qotishgacha
Ekspertlar Markaziy Osiyoda suv resurslari taqchilligi haqida gapirar ekan, janubiy hududlarning aksariyatida, xususan, Turkmaniston va O‘zbekiston allaqachon suv tanqisligini boshdan kechirayotganini ta’kidlamoqda.
Mintaqaning ushbu qismida bu muammo iqlim o‘zgarishi bilan yanada kuchayishi mumkin — bu yerda harorat o‘rtacha global ko‘rsatkichdan tezroq ko‘tarilmoqda.
2021 yilda G‘arbiy Qozog‘istonda Mang‘istau viloyatidagi qurg‘oqchilik chorva mollarining ommaviy nobud bo‘lishiga olib keldi. Hisobotda aytilishicha, g‘ayritabiiy jazirama Qirg‘izistonga ham ta’sir ko‘rsatib, yirik qishloq xo‘jaligi yerlari joylashgan Chuy viloyatiga katta zarar yetkazgan. O‘zbekistonda sug‘orish suvi yetishmasligi hosilning nobud bo‘lishiga va mavsumiy sabzavotlar narxining oshishiga olib keldi. 2022-yil yozida Markaziy Osiyo mamlakatlarida darolarning sayozlashishi va qurg‘oqchilik tufayli yuzaga kelgan muammolar xuddi joriy 2023-yildagidek takrorlandi.
Bundan tashqari, Farg‘ona viloyatidagi malina plantatsiyalari allaqachon suvsiz qolib ketgan, bu ularning qurib ketishiga olib kelgan, Amudaryoning quyi oqimida ham sholi ekinlari kamaymoqda, deydi YeOTB mutaxassislari.
Shuningdek, O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarning umumiy maydoni 20,2 million gektar bo‘lib, shundan sug‘oriladigan yerlar yoki ekin maydonlari 20,7 foizini tashkil etishi, ya’ni 4,3 million gektardan oshmasligini eslatib o‘tishadi. Qolgan dehqonchilik yerlari yaylovdir.
Mintaqada vaziyat Orol dengizining qurishi natijasida ham yomonlashmoqda, buning natijasida har yili 1,5-2 million kvadrat metr maydonga 70 million tonna tuz tashiladi va to‘planadi. Respublika sug‘oriladigan yerlarining 60% dan ortig‘i sho‘rlanishga uchraydi.
“Aniqlanishicha, respublikada 100 ming gektardan ortiq sho‘rlangan yerlar har gektardan o‘rtacha 30-45 foizga kam hosil beradi. O‘rtacha sho‘rlanganlar 15-30 foizga, hatto bir oz sho‘rlanganlari ham o‘rtachadan 5-15 foizga kam hosil beradi”, — deyiladi hisobotda.
Sug‘orish — hosildorlikning kafolati sifatida
Bank mutaxassislarining fikricha, iqlim o‘zgarishi sharoitida sug‘orish mintaqada qishloq xo‘jaligi hosildorligini kafolatlashi mumkin.
YeOTB hisobotidan ma’lum bo‘lishicha, O‘zbekiston sug‘oriladigan yerlarning eng katta maydoniga ega bo‘lgan dunyodagi eng yaxshi 20 davlat qatoriga kiradigan yagona Markaziy Osiyo respublikasidir. Butun dunyoda sug‘oriladigan yerlarni o‘zlashtirish uchun yer osti suvlaridan foydalanishga harakat qilinmoqda.
“Suv burg‘ulashning yangi texnologiyalari va energiya narxining pasayishi tufayli yer osti suvlaridan foydalanish, ayniqsa, Osiyo, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqda o‘smoqda”, — deyiladi hisobotda.
Dunyodagi sug‘oriladigan yerlarning 62 foizini asosiy suv manbai yer usti suvlari, 38 foizini esa yer osti suvlari tashkil etadi. Shu bilan birga, yer osti suvlaridan tez-tez foydalanish yer usti suvlari tanqisligini keltirib chiqaradi, deya ogohlantiradi mutaxassislar.
Garchi suv resurslarini boshqarishda ma’lum yutuqlarga erishilgan bo‘lsa-da — yer usti sug‘orishdan samaraliroq yomg‘ir va tomchilatib sug‘orish texnologiyalariga o‘tish, biroq, yaqin kelajakda ekinlarni sug‘orishda asosan yer usti sug‘orish (Markaziy Osiyoda eng keng tarqalgan) qo‘llaniladi, shuning uchun uni yaxshilash kerak.
BMTTD ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda yer usti sug‘orish suv omborlari, nasoslar va kanallardan foydalanishga asoslangan. Ushbu tizim nafaqat texnik jihatdan dunyodagi eng murakkab tizimlardan biri, balki energiyani ham ko‘p talab qiladi.
Bugungi kunda butun dunyoda qo‘llaniladigan sug‘orish tizimlari — nafaqat dalalarni sug‘orish va drenajlash (drenaj) tizimlari. Ular shunday takomillashtirilmoqdaki, dehqonchilik endi internet uzatish tarmog‘i (texnologiyadan foydalangan holda jismoniy obyektlar o‘rtasida ma’lumotlarni uzatish) va avtomatlashtirishga ulangan.
Masalan, datchiklar fermerlarga o‘z ekinlari ehtiyojlarini yaxshiroq tushunishga, ularning atrof-muhitga ta’sirini kamaytirishga va resurslarni tejashga yordam beradi. Maxsus datchiklar suvni minimal yo‘qotish bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ko‘paytirish imkonini beradi.
Kelajakda mutaxassislar “aqlli” qurilmalar avtonom qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lganda, sug‘orishda sun’iy intellektdan foydalanishni bashorat qilmoqdalar. Bundan tashqari, ular 5G-texnologiyalarini ishlab chiqish va ulardan foydalanishni, sug‘orish uchun o‘z-o‘zini boshqaradigan texnologiya va uskunalarning paydo bo‘lishini qayd etishmoqda.
“Qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirish texnologiyasiga kiritilgan innovatsion texnikani joriy etish xarajatlari ularning hosildorligini sezilarli darajada 50% va undan ko‘proqqa oshirish hisobiga qoplanadi”, — deyiladi xabarda.
Yer va suvdan noratsional foydalanish, ekin maydonlari va yaylovlar sifatining yomonlashuvi natijasida kelib chiqadigan yerlarning tanazzulidan har yili iqtisodiy zarar ko‘rilayotgani, bu boradagi ishlarning ahamiyatini ortiqcha baholash qiyin, O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning 3 foizini tashkil qiladi.
Sug‘orish tizimiga investitsiyalar
YeOTB ekspertlarining fikricha, Markaziy Osiyodagi irrigatsiya tizimlarining qoniqarsiz ahvolda ekanligining asosiy sababi ularni ta’mirlash uchun davlat va xususiy mablag‘larning yetarli emasligidir.
Jahon tajribasidan kelib chiqib, irrigatsiya infratuzilmasini, jumladan, O‘zbekistonda investitsiyalar ishtirokida, shuningdek, davlat-xususiy sheriklik asosida modernizatsiya qilish taklif etilmoqda. Ko‘p tomonlama rivojlanish banklari ham davlat-xususiy sheriklik formatidagi irrigatsiya loyihalarining faol ishtirokchilari hisoblanadi.
“Boshqa banklardan farqli o‘laroq, ko‘p tomonlama rivojlanish banklari moliyalashtirishdan tashqari, rivojlanish maqsadlariga erishish bo‘yicha tavsiyalar beradi va ularning aksiyadorlari suveren davlatlardir”, — deb tushuntiradi YeOTB ekspertlari. Ko‘p tomonlama rivojlanish banklari faoliyatining muhim yo‘nalishi mintaqaviy infratuzilmani, jumladan, suv xo‘jaligi va irrigatsiyani rivojlantirish bo‘yicha hamkorlikdir”.
Odatda, Ko‘p tomonlama rivojlanish banklari dunyoning qishloq xo‘jaligi mintaqalarida va rivojlanayotgan bozorlarda ishlaydi, shuningdek, grantlar, kreditlar va kafolatlar beradi. Hisobotda ta’kidlanganidek, Markaziy Osiyoda irrigatsiya loyihalarini suveren moliyalashtirishda barcha ko‘p tomonlama rivojlanish banklari ichida faqat Jahon banki va Osiyo taraqqiyot banki ishtirok etadi.
2014 yil iyun oyidan 2023-yil iyuligacha amalga oshirilgan Janubiy Qoraqalpog‘istonda suv resurslarini yaxshilash ana shunday loyihalardan biri bo‘ldi. Loyiha sug‘oriladigan yerlarni tiklash, sug‘orish tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligini oshirish, sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini yaxshilash kabi bir necha tarkibiy qismlardan iborat edi.
Loyihaning umumiy qiymati 337,43 million dollarni tashkil etdi.
Natijada quyidagilarga erishish mumkin bo‘ldi:
87 170 gektarda (loyiha maydonining 98%) sug‘orish xizmatlarini ko‘rsatish sifatini oshirish:
64 420 ta fermer xo‘jaligini sug‘orish tizimi bilan qamrab olish (rejaga nisbatan 56 mingta);
yetishtiriladigan ekinlarni diversifikatsiya qilish, paxta/g‘alladan boshqa ekinlar ekiladigan maydonlarni 6,5 ming gektardan 28,172 gektarga (rejada 8 ming gektar) oshirish.