Payg‘ambar yoshi, qora oltin, kumush tola: o‘zbek tilidagi tasviriy ifodalarni bilasizmi?

Har bir tilda mutaxassislar tasviriy ifoda, parafraza deb ataydigan iboralar qatlami borki, ular yordamida fikrimiz obrazli va ta’sirchan ifodalanadi. Masalan, o‘zbek tilida oq oltin degan ibora bor va u bizga paxtani oltinga o‘xshatib tushuntirib beradi. Shu asnoda oq oltin tasviriy ifodasi paxtaning ikkinchi nomi bo‘lib qolgan.

Tildagi har bir tasviriy ifodaning yasalish vaqti bo‘ladi. Masalan, og‘ir va uzoq mehnat natijasi bo‘lgan paxtani oq oltin atash paxta yakkahokimligi davrlarida yaratilgan, chunki o‘sha davrlarda haqiqatan paxta oltinga tenglashtirilgan.

O‘zbek tilidagi dala malikasi tasviriy ifodasi undan ham avvalgi davrlarning mahsulidir. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘zbekistonda ham makkajo‘xori juda ko‘p ekila boshlagan. Bu qishloq xo‘jaligi mahsulotini malikaga o‘xshatish o‘sha davr matbuotining natijasidir. Hatto gazetalarda “Dala malikasiga keng yo‘l!”, “Dala malikasini ko‘paytiraylik” singari shiormonand gaplar bot-bot yozilgan.

Tasviriy ifodalarning yaratilishi tilning barcha davrlari uchun birday unumli emas. Masalan, odam ush-shuuaro (shoirlar Odam Atosi – Ro‘dakiy), amiri muqarrab (Alisher Navoiy), amir ul-umaro (Muhammad Solih), Ka’bayi maqsud (Xoja Ahror Valiy) kabi parafrazalarning yaratilish vaqti eski o‘zbek tili davriga to‘g‘ri keladi. Biroq eski o‘zbek tili davrida tasviriy ifodalalr bugungidek ko‘p bo‘lmagan. Tasviriy ifodalar asosan ommaviy axborot vositalari tilining ajralmas qismidir.

Tasviriy ifodalar hozirgi o‘zbek tilida ko‘plab yuzaga kela boshlagan. Masalan, zangori ekran – televizor, zangori olov – tabiiy gaz, kumush tola – pilla kabilar XX asr tafakkurining mahsuli. Hayotimiz qomusi – konstitutsiya tasviriy ifodasi esa mustaqillik davrida paydo bo‘lgan.

Ba’zi tasviriy ifodalar juda muvafaqqiyatli chiqadi va tilda tez ommalashadi, oddiy odamlarning ham tiliga tushadi hamda kundalik nutqning tarkibiy qismiga aylanadi. Ular orasida bir emas, ikki va undan ortiq narsalarni bildiradiganlari ham uchraydi.

Masalan:

Ba’zan bitta narsani bir necha tasviriy ifoda bildiradi. Masalan, texnika asri ham, atom asri ham “XX asr” degan ma’noni anglatadi.

G‘azal mulkining sultoni, o‘zbek tilining asoschisi tasviriy ifodalari “Alisher Navoiy” shaxsini bildiradi.

Hozirgi kunda ham tasviriy ifodalalr hosil qilinmoqda. Masalan, "internet"ni bildiradigan virtual olam tasviriy ifodasi, “futbolchi qizlar”ni ifodalaydigan yashil maydon malikalari tasviriy ifodalari istiqlol yillarida yasalgan.

XX asrning ikkinchi yarmidan keyin yaratilgan bahor elchisi (qaldirg‘och), bahor darakchisi (boychechak), baraka urug‘i (chigit), kumush choyshab (qor), ma’rifat maskani (kutubxona), ilm o‘chog‘i (maktab, kutubxona), bilim manbai (kitob) singari tasviriy ifodalar hozirgi kunda ham faol ishlatilmoqda. Bunga shu tasviriy ifodalar anglatadigan voqelikning eskirmasligi sabab bo‘lgan.

Shunday tasviriy ifodalar borki, ular vaqt o‘tishi bilan qo‘llanishdan to‘xtaydi va tilning unumsiz fondiga o‘tadi. Vaqti kelib butunlay unutiladi, chunki ular ifodalaydigan tushunchalarning o‘zi eskiradi, til egalari hayotida o‘sha tushunchaga ehtiyoj qolmaydi. Masalan, dala malikasi tasviriy ifodasi makkajo‘xori o‘simligining O‘zbekistonda ko‘p ekilgan vaqtlar matbuoti tilida faol qo‘llangan. Ammo hozirgi kunda bu tasviriy ifodani ko‘p ishlatiladi, deb bo‘lmaydi. Shuningdek, po‘lat etak (paxta terim mashinasining bunkeri), po‘lat ot (traktor) kabi tasviriy ifodalarning ham qo‘llanish doirasi bugungi kunda g‘oyat chegaralangan. Bu holat tasviriy ifodalarning tilda yashash tarzi xalqning yashash tarzi bilan jips bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Tasviriy ifodalarni bilish o‘quvchilar yoshlar uchun ham, kattalar uchun ham birday foydali. Nutqda ulardan to‘g‘ri, o‘rinli va jo‘yali foydalanish orqali fikr ta’sirchan ifodalanadi. Ayniqsa, ommaviy axborot vositalari xodimlariga juda zarur bo‘lgani uchun quyida mashhur tasviriy ifodalar lug‘atini havola etamiz.

adab peshvosi – Mahmud az-Zamaxshariy

amir ul-umaro – vazirlar

aqlli mashina – kompyuter

arablar va g‘ayriarablar ustozi – Mahmud az-Zamaxshariy

asr vabosi – giyohvandlik

asr vabosi – OITS

atom asri – XX asr

bahor darakchisi – boychechak

bahor elchisi – qaldirg‘och

baland cho‘qqilar xo‘jayini – burgut

baraka urug‘i – chigit

baxtimiz qomusi – konstitutsiya

baxt va shodlik kuychisi – Hamid Olimjon

baxt qushi ­– humo

bilim bulog‘i – kitob

bilim manbai – kitob

bilim maskani – maktab

butun dunyo ustozi – Zamahshariy

buyuk texnik kashfiyotlar asri – XX asr

dala malikasi – makkajo‘xori

davlat ustunlari – hukumat rahbarlari

dehqonning qanoti – traktor

dengiz hokimi – kit

dunyo tomi – Pomir

ekinning qoni – suv

falakning gardishi – taqdir taqozosi

futbol qiroli – Pele

hayotimiz qomusi – Konstitutsiya

hayvonlar shohi – sher

ilm kaliti – kitob

ilm maskani I – maktab

ilm maskani II – kutubxona

ilm maskani III – institut, universitet

ilm o‘chog‘i – maktab

kishi ruhining injenerlari – yozuvchilar

kumush tola – pilla

kumush tola zahmatkashlari – pillakorlar

kumush choyshab – qor

kunchiqar yurt – Yaponiya

ko‘hna qit’a – Yevropa

ko‘kning fonusi – oy

ko‘zning oqu qorasi – farzand

lolalar yurti – Gollandiya

malik ul-kalom – Lutfiy

malik ush-shuaro – Muhammad Solih

mangu muzliklar diyori – Antraktida

mavjudotlar sultoni – inson

ma’rifat maskani – kutubxona

millionlar o‘yini – futbol

mo‘yqalam sohiblari – rassomlar

non shahri – Toshkent

odam ush-shuaro (shoirlar Odam Atosi) – Ro‘dakiy

oltin boshoq – bug‘doy

oq oltin – paxta

oq oltin ijodkorlari – paxtakorlar

oq oltin tog‘lari – paxta uyumlari

oq chashma – sut

oq chashma sohibalari – sut sog‘uvchilar

osmon ilmi – astronomiya

osmonning ko‘z yoshlari – yomg‘ir

osoyishtalik posponlari – militsiya xodimlari

ozodlik oroli – Kuba

piri turkistoniy – Ahmad Yassaviy

payg‘ambar yoshi – oltmish uch yosh

palaxmon toshi – qiz bola

po‘lat etak – bunker

po‘lat ot – traktor

po‘lat qush –samolyot

qadimshunoslik– arxeologiya

qalam ahli – shoir va yozuvchilar

qanotli do‘stlar – qushlar

qirollik klubi – "Real" jamoasi

qora qit’a – Afrika

qushlar shohi – burgut

raketka ustalari – tennischilar

sahro kemasi – tuya

samo lochini I – burgut

samo lochini II – uchuvchi

sehrli diyor – Amerika

sulton ul-orifin – Ahmad Yassaviy

til muhandislari – tilshunoslar

tilsiz yov – olov

tumanli Albion – Angliya

uyg‘onish fasli – bahor

vatan posbonlari – harbiylar

vatanimiz yuragi – Toshkent

virtual olam – internet

xarobalar sultoni – boyqush

yasharish fasli – bahor

yashil boylik – o‘rmon

yashil maydon raqqosi – Diyego Maradona

yashil vodiy – Farg‘ona

yaylov bahodirlari – cho‘ponlar

yerosti bo‘roni – zilzila

yetti xazinaning biri I – sigir

yetti xazinaning biri II – tovuq

yetti xazinaning biri III – tegirmon

yetti xazinaning biri IV – objuvoz

yetti xazinaning biri V – mevali daraxt

yetti xazinaning biri VI – ipak qurti

yetti xazinaning biri VII – asalari

zangori ekran – televizor

zangori kema – paxta terim mashinasi

zangori kema kapitani – paxta terim mashinasi haydovchisi

zangori olov – tabiiy gaz

o‘rmon malikasi – archa

o‘rmon sanitari – bo‘ri

o‘rmon shohi – sher

g‘azal mulkining sultoni – Alisher Navoiy

shakar dehqon – Ne’mat Aminov (yozuvchi)

Sharqning oltin darvozasi – Toshkent

Sharq Rimi – Samarqand

Sharq yulduzi – Toshkent

shayx ul-mashoyix – Ahmad Yassaviy

shayx ur-rais – Ibn Sino

charm qo‘lqop ustalari – bokschilar

charm to‘p ustalari – futbolchilar

Eslatib o‘tamiz, o‘tgan galgi maqolamizda o‘zbek xalq paremalari qanday shakllangani haqida ma’lumot bergan edik.

“O‘zbekning o‘z so‘zlari” ruknimiz orqali har haftada o‘zbek tiliga oid juda qiziq ma’lumotlarni bilib olasiz va so‘z boyligingizni oshirasiz.