Olov ibodatxonalaridan ko‘k gumbazgacha: O‘zbekistonning eng qadimiy masjidlari — foto

Ma’lumotlarga ko‘ra, bu yerda dastlab zardo‘shtiylar sajdagohi mavjud bo‘lgan. VIII asrda arablar ularning ibodatxonalarini buzib tashlaydi. Keyinroq shu tepalikdagi ibodatxona o‘rniga Qutayba ibn Muslim tomonidan birinchi masjid quriladi va Hazrati Xizr nomi bilan ataladi. Masjid 1220-yilda mo‘g‘ullar istilosi davrida butunlay vayron qilingan.

Hozirgi masjid 1854-yilda qadimiy poydevor ustiga qurilgan. 1884-yilda binoda pardozlash va rekonstruksiya ishlari olib borildi. 1899-yilda masjidning ayvonlari qayta qurilib, darvozaxona qo‘shilgan. Qurilish ishlari 1919-yilda samarqandlik mashhur usta Abduqodir bin Boqiy (Abduqodir Boqiyev) tomonidan kirish portali va sharqiy minora o‘rnatilib, darvozaxona to‘g‘ridan-to‘g‘ri gumbaz bilan yopilganida nihoyasiga yetdi.

Darvoza peshtoqgumbazli, uning 2 burchagiga qubbasi qovurg‘ali guldasta-minoralar ishlangan, peshtoqning chap tomonida ravoqli, o‘ymakori bezatilgan 5 ta yog‘och ustunli peshayvon jozibador naqshlar bilan serhasham bezatilgan, qirma usulidagi ganch bezaklar mahorat bilan ishlangan. Tashqarisi piltavor gumbaz 8 qirrali poygumbazga o‘rnatilgan, oralig‘i muqarnaslar bilan ziynatlangan.

Navoiy viloyati, Xazar qishlog‘ida joylashgan amal qiluvchi juma masjidi.

Arxelog olimlar xulosasiga ko‘ra, masjid qurilishi 7-9 asrlarga to‘g‘ri keladi, ayrim manbalarga ko‘ra 11-asr. Masjid nomi o‘rta asrlarda bu hududda gullab-yashnagan kulolchilik bilan bog‘liq. “Deggaron” so‘zi “kulol” ma’nosini anglatadi.

Deggaron masjidi O‘zbekiston hududidagi eng qadimgi islom diniy binolaridan biridir. Masjid islomgacha bo‘lgan davrdga xos diniy arxitektura - zardushtiylik ibodatxonalarini eslatadi.

Uning markaziy gumbazi tizimi bilan ajralib turadigan, to‘rtta tayanch ustunga asoslangan. Xuddi shunday me’moriy yechim ilk xristian cherkovlariga ham xos bo‘lgan.

XII asrda qoraxoniylar hukmronligi davrida bunyod etilgan. Me’moriy obidaning asosiy qismi va so‘nggi holatdagi ko‘rinishi o‘rta asrlarning so‘nggi davrida, XVI asrda bunyod etilgan.

Masjid tarhi (13,35×17,6 m) sodda yechimga ega, ichkarisi 6 ustunli, 12 gumbazli, o‘rta gumbazi balandroq bo‘lib, uning asosidagi darchalar orqali bino ichiga yorug‘lik tushadi.

1997 yilda Buxoro shahrining 2500-yilligi munosabati bilan Buxorodagi barcha obidalar qatorida “Mag‘oki Attor” masjidi ham qayta ta’mirdan chiqdi. YuNESKO tashkilotining Butunjahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritilgan.

Dastlabki nomi Juma masjidi bo‘lgan, Amir Temur buyrug‘iga binoan 1399 – 1404-yillarda qurilgan. Masjid qurilishida Hindiston va Eron va Xorazmdan 200 nafar eng yaxshi ustalar olib kelingan. Masjid poydevori va hovlisidagi toshlar yaqin va uzoqdagi tog‘lardan olib kelingan. Masjid qurilishining so‘nggi bosqichini Amir Temurning rafiqasi, Saroymulk xonim nazorat qiladi.

Qurib bitkazilgan masjid hovlisida bir vaqtning o‘zida 10 ming kishi namoz o‘qishi mumkin edi, uning gumbazi – o‘sha vaqtda dunyoda mavjud bo‘lgan masjidlar orasida eng kattasi edi.

15-asrning birinchi yarmida mashhur astronom va faylasuf Ulug‘bek tomonidan mo‘g‘ullardan oldingi bino poydevoriga qurilgan Ko‘k gumbaz masjidi Dorut-Tillovat tarkibiga kiruvchi Shahrisabzdagi eng yirik juma masjididir.

Masjidning asosiy nuqtalariga yo‘naltirilgan to‘rtta chuqur bo‘shliq mavjud bo‘lib, devorlari oq ganch bilan ishlangan va eng zo‘r ko‘k naqsh bilan bo‘yalgan.

Manzil: Ko‘k gumbaz masjidi R-82 avtomagistrali yaqinida, Shahrisabzning janubi-sharqiy qismida joylashgan.

Buxoro vaziri tomonidan XVI asrning ikkinchi yarmida Ka’baning o‘lchamida qurilgan masjid. Ya’ni eniga 11 m., uzunasiga 13 m. va balandligi 15 m. va yana shu bilan birga, bu masjidning ajoyiboti shundaki, masjid ichida ustun yo‘q. Tom qismi zanjirga tortilgan bo‘lib, yog‘och ustunlardan foydalanilmagan.

Sharq tomonidagi to‘q yashil rangli izoralarga 6 burchakli ko‘k sopol koshinlar terilgan. G‘ishtchalar atrofiga nozik o‘simliksimon shakllar chizilib, ustidan oltin suvi yuritilgan. Devorning g‘arbiy tomonidagi izoralar koshinli bo‘lib, kundal usulidagi naqshlar bilan hoshiyalangan.

Mazkur masjid o‘sha davrning mashhur ustasi Mirdo‘stim tomonidan qurilgan. Masjid derazalaridagi panjaralar sopol g‘ishtchalardan terilgan. Mehrobining atrofi sirkor sopolchalar bilan bezatilgan va ularga oltin suvi yuritilgan. Bino bir necha bor ta’mirlangan.

Masjidi Kalon inshooti o‘rta asrlarning noyob me’morchilik namunasi bo‘lib, uning o‘rnida dastlab qoraxoniylar sulolasi hukmronligi davrida Juma masjidi bunyod etilgan. Shayboniylar davrida esa u Masjidi Kalon sifatida qayta qurilgan. 1121-yilda bunyod etilgan bo‘lsa, 1514-yilda u qayta qurila boshlagan va XVI asrning o‘rtalarida uning bunyod etilishi yakunlangan.

Inshoot to‘g‘ri to‘rtburchak tarhli (127×78 m), keng hovli atrofini gumbazli bostirma ayvon egallagan. 188 qubba (gumbazcha) 208 ustunga tayangan. Ular o‘ziga xos mahobatli ko‘rinishga ega bo‘lib, ustunlarga keyinchalik murabba tarhli poy ustunlar o‘rnatilgan. Hovlining to‘rt tomoni markazida naqshinkor peshtoqlar bor. Sharqdagi tashqi ulkan peshtoq mahobati va muhtasham bezagi bilan ajralib turadi. Masjidi Kalonning tashqi 7 eshigi bo‘lib, asosiy sharqiy darvoza oldida va ichida keng ayvonlar joylashgan.

1997 yilda YuNESKO tashkilotining Butunjahon yodgorliklari ro‘yxatiga kiritilgan.

Oq masjid Ichan kal’aning sharqiy darvozasi Palvon darvoza yonida joylashgan. U ikki bosqichda qurilgan: dastlab 1647-yilda Shayboniy Anushxon davrida Anush hammomi bilan birga masjidning poydevori qo‘yildi, ammo binoning o‘zi 1838-42 yillardagi Qo‘ng‘irotlar sulolasi davridagina qurib bitkazildi.

Oq masjid o‘ziga xos me’morchilik uslubiga ega — bino uchta galereyaga tutashgan gumbazli zaldir. Oq masjid oddiy mahala masjidi bo‘lgani sababli hech qanday maxsus bezaklarsiz qurilgan. Masjidning yagona bezaklari yog‘och o‘ymakorligi bilan bezatilgan eshik va derazalardir. Oq masjid masjidining derazalariga ochiq naqshli ganch panjaralari o‘rnatilgan.

Masjid poydevori to‘rtburchak shaklda bo‘lib, oq sharsimon gumbaz bilan qoplangan. Namoz xonasining o‘zi 6,33 × 6,35 metrni tashkil qiladi, uning devorlari oq shlakli gips bilan qoplangan. Xonaning uch tomonida yog‘och ustunli ayvonlar o‘rnatilgan.

Oq masjid o‘zining kichik o‘lchamiga qaramay, o‘rta asrlar Xivaning eng go‘zal yodgorliklaridan biridir. Uning sodda, ammo ayni paytda nafis me’morchiligi masjidni Ichan qal’aning boshqa yodgorliklaridan ajratib turadi.

Dastlab IX-X asrlarda qurilgan masjid. Manbalarga ko‘ra, mazkur bino buzilib ketgan va o‘rniga 1788-yilda Abdurahmon Mehtar buyrug‘iga binoan xuddi shu usulda kattaroq yangi masjid qurilgan.

Hozirda u Ichan qal’aning sharqiy va g‘arbiy darvozalarini birlashtiruvchi yo‘l o‘rtasida joylashgan. Masjid bir qavatli bo‘lib, atrofi g‘ishtin devor bilan o‘ralgan. Uning boshqa masjidlardan farqi qadimiy arab me’morligiga xos uslubda (yopiq, ko‘p ustunli hamda hovlisiz qilib) qurilganligidadir.

Xonaqoh ichi shiftdagi ikki tuynuk orqali yoritiladi. Tomi yassi, to‘sinli, shipini 212 ustun ko‘tarib turadi. Ustunlar 17 qatorli, oralig‘i 3,15×3,15 m. Tashqi devorlari oddiy bezaksiz. Bosh tarzidagi eshik yog‘och o‘ymakorligida ishlangan noyob namuna hisoblanadi. Ichki bezaklari sodda ganch suvoq qilingan. Mehrob ravog‘ida iroqi muqarnas va ko‘k rangli bo‘yama naqsh saqlangan. Ustunlar masjid tuzilishining asosini tashkil etish bilan birga uning badiiy bezagi hamdir.

1865 yilda Toshkentdagi eng yirik masjidlardan biri sifatida qurilgan. Masjidning hajmi 56x15 m bo‘lib, sharqona uslubda qad ko‘targan. Usti ko‘k gumbazli bo‘lib, ganchli o‘ymalar va chiroyli naqshlardan iborat. Ayvoni ham keng bo‘lib, namozxonlar bemalol ibodat qilishi uchun mo‘ljallangan.

1971 yildan Toshkent islom instituti tasarrufiga kirgan. Hozirda masjid Xasti Imom majmuasiga qarashli bo‘lib, ziyoratchilar va sayyohlar uchun xizmat ko‘rsatadi.