Kecha muhim tarixiy voqea sodir bo‘ldi. Bu haqda bir kun kelib, iqtisod darsliklarida alohida bo‘lim yozilishi ham mumkin.
2023 yilning 17-may kuni Vladimir Putin va Eron rahbari Ibrohim Raisiy videoko‘prik orqali Rasht-Astara temir yo‘l qurilishini boshladi. Bu loyiha mamlakatimizning deyarli barcha siyosiy rahbarlarining so‘nggi bir yarim asrdagi orzusi edi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Tadbirdan oldin bosh vazir o‘rinbosari Aleksandr Novak, transport vaziri Vitaliy Savelev, Rossiya Markaziy banki rahbari o‘rinbosari va Bojxona xizmati rahbari tomonidan taqdim etilgan Rossiya siyosiy desanti Tehronga yetib keldi. Eronning Moskvadagi elchisi Qosim Jaloliy ham xuddi shu loyiha doirasida Elvira Nabiullina ham kelasi hafta Eronga kelishini aytdi. Rossiya delegatsiyasi tarkibining o‘zi ham ushbu tadbirning mamlakatimiz uchun muhimligidan dalolat beradi va Eron tomonidan berilgan ziyofat Fors tomonining bundan kam bo‘lmagan qiziqishini tasdiqlaydi.
Qurilayotgan Rasht-Astara uchastkasining uzunligi bor-yo‘g‘i 162 kilometr bo‘lib, u to‘liq Islom Respublikasi hududidan o‘tadi, biroq ushbu kamtarin raqamlar hech kimni chalg‘itmasligi kerak.
1865 yilda Kavkazorti (Zakavkaz, o‘sha paytda Poti-Tiflis) temir yo‘li qurilishi boshlandi. Imperator Aleksandr II va uning taxtdagi vorislari o‘sha paytlarda Rossiya va Fors davlatini quruqlik orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lash uchun aql bovar qilmas orzusi tufayli Kavkaz tog‘lari orqali janubga yo‘l ochishdi. Loyihaning ahamiyati shundan dalolat beradiki, qurilish Birinchi jahon urushi davomida ham to‘xtatilmagan, 1917-yil inqilobiga kelib, po‘lat chiziqlar Sochiga etib borgan, Armanistonni qiya kesib o‘tib, Turkiyaga ketgan, sharqda esa deyarli Bokugacha etib borgan edi.
Inqilobdan keyin bolsheviklar uch karra g‘ayrat bilan ishga kirishdilar. 1925-yilda yo‘nalish allaqachon Armanistonning Leninakan, Gruziyaning Sxaltubo, 1940-yilda Osetiyaning Sxinvali va Abxaziyaning Suxumi shaharlarigacha yetib bordi. 1949-yilda esa Sochida katta Adler stansiyasining ochilishi bilan ulkan qurilish tugallandi. Loyiha nomi esa Kavkaz ortiq temir yo‘li deb o‘zgartirildi. Ammo shundan so‘ng vaziyat qiyinlashdi va 1991-yilga kelib yo‘nalish atigi Armanistondagi Leninakan va Ozarbayjonning Naxichevan va Lenkoran stansiyalarigacha yetib bordi xolos.
Bugun Moskva va Pekinning tobora yaqinlashib borayotgani haqida ko‘p gapirilmoqda, lekin Eron bilan ana shunday jarayonlar soyada qolmoqda. O‘tgan yilning dekabr oyida Amerikaning Bloomberg agentligi Moskva va Tehron tez sur’atlar bilan bir nechta transport yo‘laklarini, jumladan, Astraxan va Dog‘iston orqali dengiz orqali Astara, Anzeli, Noushahr va Amirobod portlarigacha qurayotgani haqida shov-shuvli xabarlar chop etdi. Bugun esa temir yo‘l uchastkasi muhokama qilinmoqda.
To‘satdan ma’lum bo‘lishicha, uzoq vaqtdan beri AQSh va butun demokratik dunyo sanksiyalari ostida bo‘lgan forslar temiryo‘l chizig‘ini janubga, Bandar Abbos va Chorbahor portlariga katta tezlikda tortmoqda.
Qurilish tugallanishi bilan Rossiyadan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nafaqat Tehronga, balkim butun Osiyodagi eng yirik logistika markazlaridan biri bo‘lgan Xitoy portlaridan keyin ikkinchi o‘rinda turadigan — Hindistonning Mumbay portiga yo‘l ochiladi.
Aynan shuning uchun ham temir yo‘l uzunligi jihatidan kam bo‘lgan yo‘nalishning so‘nggi qismi qurilishiga katta ahamiyat berilib, ikki davlat rahbarlarining nazorati ostida birinchi poydevor ustuni qoqildi.
Shu yerda bir nechta Kavkazga xos vaziyatlarni aytib o‘tish kerak. Birinchidan, Armaniston va Ozarbayjon o‘rtasida hakamlik qiluvchi Moskvaning diplomatik qaysarligi sababi oydinlashdi. Kreml uchun Osiyoga ishonchli transport koridorini qurish juda muhim va buning uchun yagona tarmoq o‘tadigan mintaqa tinch va barqaror bo‘lishi zarur.
Ikkinchidan, Gruziya orqali yo‘lning foydalanilmagan qismi bugungi kungacha saqlanib qolgan. Tbilisi, albatta, ittifoqchi emas, biroq u bir yarim yildan beri Rossiyaga qarshi sanksiyalar kiritmagan va yaqinda Vladimir Putin kutilmaganda mamlakatlar o‘rtasida havo qatnovini tikladi. Shunisi e’tiborga loyiqki, Salome Zurabishvili buni provokatsiya deb atadi, ammo parlament uning fikrini shunchaki e’tiborsiz qoldirdi, shuning uchun Turkiyaning Erzurumiga olib boradigan Gruziya tranziti zaxirada qolmoqda; lekin bu haqda boshqa safar.
Tasodifiy bo‘lmagan hodisalar xazinasiga 2022-yil oxirida Rossiya va Eron o‘rtasidagi savdo aylanmasi yangi tarixiy rekord o‘rnatganini ham qo‘shish kerak. Yaqinda Rossiyaning Erondagi elchisi Aleksey Dedovning aytishicha, yil davomida bu ko‘rsatkichlar birdaniga 15 foizga oshgan va umumiy xarajatlar 4,5 milliard dollardan oshgan.
Rossiya janubga noorganik kimyo mahsulotlari, Eron neft va gaz sanoati uchun hayotiy zarur jihozlar, turli o‘lchov asboblari jo‘natmoqda. Qarama-qarshi yo‘nalishda oziq-ovqat, qurilish materiallari, plastmassa va qora metallar ketadi.
Xulosa qilib shuni qo‘shimcha qilishimiz mumkinki, Rossiya va Eron o‘rtasidagi yuklar hozirda Boltiqbo‘yi portlarini tark etib, Shimoliy dengiz orqali, Fransiya, Ispaniyadan o‘tib, O‘rta yer dengizi va Suvaysh kanali orqali harakatlanmoqda. Yuqorida aytib o‘tilgan Mumbay portiga yetib borish uchun kemalar 14 ming kilometrdan ko‘proq masofani bosib o‘tadi, bu o‘rtacha 40 kunni oladi. Kavkaz va Eron orqali esa masofa qisqa – arzon va to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘nalish bo‘lib, uning ochilishi bilan yo‘nalish uzunligi uch ming kilometrgacha qisqaradi. Aytganlaridek, rels qisqa bo‘lsa ham — yo‘l!