TOShKENT, 17 mar — Sputnik. Amerika va uning ittifoqchilari Xitoyning tobora kuchayib borayotgan ta’sir kuchini katta urush tahdidi bilan ushlab turishga harakat qilmoqda. Xususan, Avstraliya yaqinda Yadro qurolini tarqatmaslik shartnomasiga zid ravishda atom suv atom kemalariga ega bo‘ladi.
Yadroviy bitim
AQSh, Avstraliya va Buyuk Britaniya rahbarlarining San-Diyegodagi (Kaliforniya) Point-Loma harbiy-dengiz bazasida bo‘lib o‘tgan muzokaralarining asosiy mavzusi AUKUS uch tomonlama ittifoqini yanada rivojlantirish bo‘ldi. Bu ittifoq bir yarim yil avval “Hind-Tinch okeani mintaqasida barqarorlikni saqlash” maqsadida tashkil etilgan.
Gap, birinchi navbatda, yadroviy suv osti kemalarini qurish texnologiyasini, Hobart esmineslari uchun Tomahawk raketalarini, F-18 va F-35 qiruvchi samolyotlari uchun JASSM va LRASM o‘q-dorilarini, shuningdek, 400 kilometrdan ortiq masofali yerusti raketa tizimlari bilan qurollanadigan Avstraliya haqida edi. O‘z navbatida, Kanberra gipertovushli va yuqori aniqlikdagi qurollarni birgalikda ishlab chiqish uchun pul ajratishga va’da berdi.
Avstraliya harbiylari ittifoqchilar bazalarida tayyorgarlikdan o‘tadi. Amerika va Britaniya suv osti kemalari Avstraliya portlariga tez-tez kira boshlaydi. 2027-yildan boshlab Vashington va London mahalliy mutaxassislarni tayyorlashni tezlashtirish uchun Avstraliya portlarida suv osti kemalarini muntazam ravishda rotatsiya qilishni boshlaydi.
2030 yillar boshida amerikaliklar Kanberraga kamida uchta Virginia yadroviy kemani topshiradi. Avstraliyaliklar 2040-yillarning boshida o‘zlari ishlab chiqargan suv osti kemalariga ega bo‘lishadi. Kelgusi 32-yil ichida ular yadro flotini qurish uchun 245 milliard dollar sarflaydi. Hozircha faqat Rossiya, Buyuk Britaniya, Hindiston, Xitoy, AQSh va Fransiyada atom suv osti kemalari mavjud.
Suv ajdahosi
Rasman AUKUS hech qaysi davlatga qarshi qaratilgan emas, biroq, Britaniya Bosh vaziri Rishi Sunak so‘nggi 18 oy ichida uning mamlakati uchun xatarlar ko‘paygani va ular orasida Rossiyaning Ukrainadagi maxsus operatsiyasi, Xitoyning kuchayib borayotgani, Eron va Shimoliy Koreyaning “beqarorlashtiruvchi” xatti-harakatlarini sanab o‘tdi. Harbiy blok Hind-Tinch okeani mintaqasi uchungina ekanligini hisobga olsak, undan birinchi bo‘lib Pekin xavotirga tushishi kerak.
Xususan, ushbu fikrni The Sydney Morning Herald gazetasi ham qo‘llab-quvvatlaydi, u sammit yakunida Vashington va London Avstraliyaning Xitoy tahdidiga qarshi mudofaasini kuchaytiradi, degan fikrni bildirgan. Shu bilan birga, AQSh prezidenti Jo Bayden Xitoyning AUKUS ga nisbatan salbiy munosabatidan xavotirda emasligini aytdi. U uchinchi muddatga saylangani munosabati bilan Si Szinpinga qo‘ng‘iroq qilishga va’da berdi, biroq hozircha Pekin qarama-qarshiliklar kuchayib borayotgani sababli muloqotga tayyor ekanligi tufayli darak yo‘q. Shunday qilib, Davlat departamenti matbuot xizmati rahbari Ned Prays so‘zlariga ko‘ra, mudofaa vaziri Lloyd Ostin xitoylik hamkasbi bilan bir necha bor bog‘lanishga uringan, biroq u javob bermagan. E’tiborlisi, Xitoy mudofaa vazirligining yangi rahbari Li Shanfu Rossiyadan Su-35 samolyotlari va S-400 zenit-raketa komplekslarini xarid qilgani uchun 2018-yildan beri AQSh sanksiyalari ostida.
Ayni paytda Xitoy Tashqi ishlar vazirligi matbuot kotibi Van Venbin AQSh, Buyuk Britaniya va Avstraliya xalqaro hamjamiyat xavotirlariga e’tibor bermayotganini va “xatolar va xavf-xatarlar” yo‘lida davom etayotganini aytdi. Xususan, Pekinning fikricha, Avstraliyaga yadroviy suv osti kemalarining berilishi yadroviy qurollarning tarqalishiga olib kelishi mumkin, bu esa qurollanish poygasini keltirib chiqaradi, shuningdek, mintaqada tinchlik va barqarorlikka putur yetkazadi.
Avstraliyaning Leyboristlar partiyasidan sobiq bosh vazir Pol Kiting ham xuddi shunday fikrda ekanligi ramziy ma’noga ega. Uning so‘zlariga ko‘ra, yadro flotini tashkil qilish Kanberraning eng bema’ni qaroridir: uning o‘rniga 50 tagacha oddiy suv osti kemalarini sotib olish mumkin. Umuman olganda, sobiq hukumat rahbari AUKUS ga qarshi.
Uning ishonchi komilki, Xitoyning asosiy aybi - quvvati Amerika iqtisodiga teng iqtisodni yaratishdadir. AQSh esa Pekinning imkoniyatlarini cheklashga intilmoqda va buning uchun Avstraliyadan shunchaki vosita sifatida foydalanadi.
Shu bilan birga, AUKUS a’zolari Atom energiyasi bo‘yicha xalqaro agentlik va Avstraliya o‘rtasidagi keng qamrovli kafolatlar to‘g‘risidagi bitimning 14-bandiga ishora qilib, Yadroviy qurollarni tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnomani buzganliklarini rad etmoqda. Unga ko‘ra dengiz AESlari ushbu bitim cheklovi ostiga tushmasligi mumkin. Biroq, ushbu vaziyat boshqa davlatlar uchun ham yuqori darajada boyitilgan uran yoki plutoniyni xalqaro nazoratdan yashirish uchun foydalanish imkoniyatini yaratdi.
Xatarlarni kamaytirish uchun Atom energiyasi bo‘yicha xalqaro agentlik Avstraliyaning suvosti kema dengizchilarini AQSh va Buyuk Britaniyada tayyorlashga roziligini oldi. Bundan tashqari, u ishlatilgan yadro yoqilg‘isini boyitmaydi.
“Xitoy bundan bir yarim yil avval yadroviy suv osti kemalarini Avstraliyaga topshirish Yadroviy qurollarni tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnomani buzishini e’lon qilgan edi va bu hech kimga sir emas. Biroq, AQSh xalqaro hamjamiyatning fikri bilan qiziqmaydi, asosiysi maqsadiga erishsa bo‘ldi. AUKUS - Xitoy rivojlanishini to‘xtatib turish uchun kerak. Vashington Pekinga harbiy bosimini oshirmoqda”, - deydi Xitoy iqtisodiy va ijtimoiy tadqiqotlar markazi rahbari o‘rinbosari Pavel Kamennov.
Uning fikricha, xitoyliklar dengiz floti, jumladan, yadroviy komponentlar rivojlanishi bilan Amerika faoliyatiga javob qaytarmoqda. “Aslida Pekin allaqachon qurollanish poygasiga kirgan”, - deya qayd etadi ekspert.
RXDU universiteti professori Andrey Vinogradovning ishonchi komilki, AQSh Xitoyga qarshi urushmoqchi emas, balki ko‘p qutbli dunyoga o‘tishda zarur bo‘ladigan institutlarni yaratmoqda.
“Ularni to‘liq qarama-qarshilik vositalari deb atash mumkin emas, ammo ular Hind-Tinch okeani mintaqasida Xitoy ta’siriga qarshi turadilar”, - deb tushuntiradi xitoyshunos.
Shu bilan birga, Vinogradovning fikricha, Xitoy javob berishi uchun ko‘p variantlarga ega emas. Qurollanish poygasi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish muammosini hal qilishi kerak bo‘lgan xitoyliklardan ko‘ra amerikaliklar uchun foydaliroq. “Pekin Sovet Ittifoqi tajribasini takrorlamoqchi emas, biroq AQSh uni noqulay ahvolga solib qo‘ygan. Xitoy AUKUS ga, agar o‘z ittifoqi bo‘lmasa, kuchli o‘yinchilar bilan hech bo‘lmaganda harbiy-siyosiy hamkorlikka qarshi chiqishi mumkin. Moskva bilan muzokara qilish mumkin, ammo bugungi vaziyatda bu yanada ko‘proq zarar yetkazishi mumkin”, - deydi ekspert.
Qanday bo‘lmasin, AQShva uning ittifoqchilari Xitoyni harbiy bloklar bilan o‘rab olishda davom etadi. Xitoy esa 1980-yillarning boshidan beri amal qilib kelgan tashqi siyosatini davom ettirishga majbur bo‘ladi: rivojlanayotgan mamlakatlar manfaatlarini ifodalash va nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilish tarafdori bo‘lish. Hozircha Pekinda boshqa yo‘l yo‘q, deya xulosa qildi Vinogradov.