Cheksiz ifloslanish: Markaziy Osiyo davlatlari toza havo uchun kurashish niyatida
© Sputnik/Anna Jelixovskaya
Obuna bo‘lish
Eksklyuziv
Atmosfera havosi ifloslanishining chegarasi yo‘q. Bir davlatda yuzaga keladigan shunga o‘xshash ekologik muammo qo‘shni davlatlarga ham ta’sir qiladi. Shu bois MO davlatlari havo sifatini boshqarishning samarali mexanizmini ishlab chiqish bo‘yicha sa’y-harakatlarni kuchaytirmoqda.
TOShKENT, 20-iyun — Sputnik. Toshkentda “Markaziy Osiyoda toza havo bilan kelajak qurish” mavzusidagi birinchi oliy darajadagi mintaqaviy siyosiy muloqot bo‘lib o‘tdi, deb xabar berdi Sputnik O‘zbekiston muxbiri.
Ekspertlar uchrashuvi O‘zbekiston Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligi, Jahon banki va UNEP (Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit bo‘yicha dasturi) hamkorligida tashkil etildi. Unda Markaziy Osiyo davlatlaridan ekspertlar, xalqaro tashkilotlar vakillari, Avstriya, Finlyandiya, Germaniya, Hindiston, Polshadan kelgan ekologlar ham o‘z tajribalari bilan o‘rtoqlashdi.
Aholining sog‘lig‘iga asoslangan havo sifati standartlarini qabul qilish, havo sifatini boshqarish bo‘yicha kompleks strategiya va siyosatlarni amalga oshirish, havo ifloslanishini prognozlashning ilg‘or vositalarini joriy etish, shuningdek, transchegaraviy ifloslanishga qarshi kurashish bo‘yicha qo‘shma mintaqaviy harakatlar Markaziy Osiyo davlatlari havo ifloslanishini kamaytirish bo‘yicha umumiy maqsadlarga erishish yo‘llaridir, deb hisoblaydi ekspertlar.
Sog‘liqqa ziyon va iqtisodiyotga zarar
BMT ma’lumotlariga ko‘ra, har yili 7 milliondan ortiq odam havoning ifloslanishi ta’siridan vafot etadi. Ekologlar ogohlantirmoqda: agar zudlik bilan samarali choralar ko‘rilmasa, 2050-yilga kelib havo ifloslanishidan o‘lim 50-100 foizga oshishi mumkin.
Atmosferaning ifloslanishi global muammo, deydi ekspertlar. Inson salomatligiga ta’siridan tashqari, bu yiliga 8 trillion dollardan ko‘proq baholangan katta iqtisodiy yo‘qotishlarga olib keladi.
Markaziy Osiyodagi eng katta ifloslanish manbalari shaharlardir. Bundan tashqari, O‘zbekiston Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vaziri o‘rinbosari Jusipbek Kazbekov ta’kidlaganidek, Markaziy Osiyo respublikalarida Orol inqirozi tufayli bu muammo yanada og‘irlashmoqda.
O‘z navbatida, Jahon bankining havo sifati bo‘yicha xalqaro eksperti Markus Amann boshqa mamlakatlarda bo‘lgani kabi, Markaziy Osiyoda ham shahar va qishloqlardagi havo sifati kuchayib borayotgan qum va chang bo‘ronlari natijasida kelib chiqqan transchegaraviy ifloslanish ta’sirida ekanligini tushuntirdi.
“Shu bilan birga, shaharlar havosidagi PM2,5 umumiy miqdorining 50% dan 80% gacha insonning iqtisodiy faoliyati sabab bo‘ladi”, — deydi ekspert.
Bundan tashqari, u havo ifloslanishi bilan bog‘liq bo‘lgan sog‘liq uchun asosiy xavflar (yurak-qon tomir kasalliklari, insult, o‘pka saratoni) PM2,5ning uzoq muddatli ta’siriga bog‘liqligini ta’kidladi. Markus Amannning so‘zlariga ko‘ra, bu so‘nggi 25-yil davomida to‘plangan ilmiy asoslangan ma’lumotlar.
“PM2,5 atmosferada taxminan bir hafta qoladi va shu vaqt ichida uni shamol 1000-2000 km masofaga olib o‘tadi”, — deydi ekolog.
JSSTning yirik standartlari
2023 yil uchun havo sifati bo‘yicha Jahon hisobotiga ko‘ra (130 tadan ortiq davlatni qamrab olgan) Markaziy Osiyo shaharlarida u bu ko‘rsatkich bo‘yicha Janubiy Osiyo va Fors ko‘rfazi davlatlarini ortda qoldirib, dunyodagi eng yomonlaridan biri hisoblanadi.
“Bu faktlar bu borada muvofiqlashtirilgan sa’y-harakatlar va tajriba almashish zarurligini isbotlaydi, chunki ekologik muammolarning chegarasi yo‘q”, — deya qo‘shimcha qildi Jusipbek Kazbekov.
Markus Amann fikricha, barcha mamlakatlar uchun umumiy tavsiyalar ishlab chiqish mumkin, biroq bir mintaqa uchun yondashuvlar boshqa mintaqada, masalan, Markaziy Osiyoda ishlamasligi mumkin.
“Biz allaqachon mahalliy ma’lumotlarni hisobga olgan holda tadqiqot o‘tkazdik, bu havo sifatini boshqarish samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Biroq, tasdiqlangan havo monitoringi ma’lumotlari sifati bo‘yicha katta bo‘shliqlar mavjud va bu yo‘nalishda (ma’lumotlarni yig‘ish) ish olib borish kerak, — deya qo‘shimcha qildi ekolog.
Panevropa mintaqasining deyarli barcha mamlakatlarida asosiy ifloslantiruvchi moddalar uchun havo sifati standartlari mavjud. Biroq, biz JSSTning so‘nggi standartlari juda ambitsiyali ekanligini ta’kidlaymiz, shuning uchun standartlarni moslashtirish va barcha mamlakatlarda ularga erishish uchun ko‘p ish qilish kerak. Bu haqda UNEPning Markaziy Osiyo bo‘yicha submintaqaviy burosining havo sifati bo‘yicha mintaqaviy maslahatchisi Yekaterina Perfilyeva ma’lum qildi.
UNEP ma’lumotlariga ko‘ra, 2020-yilda 124 davlat atmosfera havosi sifati standartlariga javob beradi deb tan olingan, taqqoslash uchun 2016-yilda 107 ta davlat.
Barcha mamlakatlarning beshdan biridan ko‘prog‘i ushbu standartlarni qayta ko‘rib chiqish yoki yangilash jarayonida va deyarli beshdan bir qismi yaqin kelajakda standartlarni qonunga kiritishni rejalashtirmoqda.
Yekaterina Perfilyeva, shuningdek, havo ifloslanishiga qarshi kurashning asosiy tarmoqlaridan biri elektr, issiqlik energiyasi ishlab chiqarish va sanoat ekanligini ta’kidladi. Bunda deyarli barcha mamlakatlar qayta tiklanadigan energiya manbalari va energiya samaradorligiga e’tibor qaratmoqda, dedi ekolog.
“Markaziy Osiyo uchun eng dolzarb masala ko‘mirdan maishiy isitish sohasida o‘tish va binolarning energiya samaradorligini oshirish”, — deya aniqlik kiritdi ekspert.
Transport nuqtayi nazaridan, ko‘plab mamlakatlar transport vositalarini ko‘rib chiqishmoqda, shaharlarda harakatlanish siyosatini ishlab chiqishmoqda va elektromobillar va elektrobuslarni faol ravishda targ‘ib qilishmoqda.
Qum va chang bo‘ronlari PM2,5ning asosiy manbai bo‘lmasa-da, yashil belbog‘larni yaratish va shahar hududlarini ko‘kalamzorlashtirishni davom ettirish kerak.
O‘zbekiston uchun yo‘l xaritasi
Mutaxassislar O‘zbekistonning xalqaro miqyosda havo sifatini yaxshilash va atrof-muhit ifloslanishiga qarshi kurashish borasidagi sa’y-harakatlarini ta’kidlamoqda. Ayni paytda hal etilmagan savollar qolmoqda.
perviy regionalniy politicheskiy dialog na visokom urovne "Sozdanie budushego s chistim vozduxom v Sentralnoy Azii"
© Sputnik/Anna Jelixovskaya
O‘zbekiston Ekologiya vazirligi Atmosfera havosini muhofaza qilish boshqarmasi boshlig‘i Bahrom Xolxo‘jayevning aytishicha, o‘zbekistonlik ekologlar va Jahon banki ekspertlari tomonidan respublikada havo sifatini yaxshilash bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” ishlab chiqilgan.
Uning maqsadi havo sifatini umumiy boshqarishni kuchaytirish, havo sifatini nazorat qilishning huquqiy va siyosiy asoslarini isloh qilish va yangilash hamda sohaga sarmoya kiritish uchun potensial ustuvor yo‘nalishlarni aniqlashdan iborat.
“Atmosfera havosi sifatini boshqarish tizimining samaradorligi bir-biriga bog‘liq bo‘lgan bir qancha komponentlardan iborat, – deya tushuntiradi Bahrom Xolxo‘jayev. — "Monitoring muhim ahamiyatga ega, chunki u havo ifloslanishi darajasi haqida ishonchli ma’lumotlarni taqdim etadi."
Bundan tashqari, yo‘l xaritasi texnik tarkibiy qismlar, siyosat tarkibiy qismlari, shuningdek, investitsiya va moliyaviy chora-tadbirlardan iborat. Xususan, texnik chora-tadbirlar milliy monitoringni tashkil etish va havo sifati standartlarini yangilashni o‘z ichiga oladi.
