https://oz.sputniknews.uz/20240412/ozbekistondagi-togonlar-deformatsisi-ilk-bor-koinotdan-tekshirildi-43405693.html
O‘zbekistondagi to‘g‘onlar deformatsiyasi ilk bor koinotdan tekshirildi
O‘zbekistondagi to‘g‘onlar deformatsiyasi ilk bor koinotdan tekshirildi
Sputnik O‘zbekiston
Respublikada birinchi marta to‘g‘onlar va ularning qirg‘oqbo‘yi hududlarini radiolokatsion kosmik monitoringi amalga oshirildi. 12.04.2024, Sputnik O‘zbekiston
2024-04-12T19:06+0500
2024-04-12T19:06+0500
2024-04-12T19:22+0500
intervyu
radar
xalqaro kosmik stansiya (xks)
favqulodda vaziyatlar vazirligi (fvv)
ekspertiza
analitika
koinot
kosmos
o‘zbekkosmos
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e8/04/0c/43399788_0:96:909:607_1920x0_80_0_0_436e8249126a4f235e75744ce21ab451.jpg
TOShKENT, 12 apr – Sputnik. 2023-yilda "O‘zbekkosmos" agentligi tomonidan mamlakat tarixida birinchi marta 1-2 toifadagi suv omborlari — jami 18 ta to‘g‘onlar va ularning qirg‘oqbo‘yi hududlaridagi monitoringi o‘tkazildi. Shu maqsadda InSAR (Interferometry Synthetic Aperture Radar) texnologiyasidan foydalanildi - bu yer yuzasi va undagi jismlarning deformatsiyasini kuzatish imkonini beruvchi radar usuli."O‘zbekkosmos" aksiyadorlik jamiyati suv omborlaridagi to‘g‘onlarning holatini monitoring qilish sohasida ilg‘or texnologiyalarni faol joriy etmoqda, chunki bu tuzilmalar doimiy turli kuchlar bosimi ostida. Bu nafaqat suv (va muz) bosimi, balki yer silkinishlarning ta’siri hamdir. Hatto tuzilishdagi deyarli sezilmaydigan yoriq ham vaqt o‘tishi bilan jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.Agentlik tushuntirishicha, monitoring obyektlarning haqiqiy holatini baholash, o‘z vaqtida chora-tadbirlar ko‘rish va to‘g‘onlarning buzilishi bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarning oldini olish imkonini beradi.Harakatlanish xaritasiMonitoring yil davomida Yerning bir joyidan ma’lum bir necha marta uchadigan sun’iy yo‘ldoshdan olingan radar tasvirlari yordamida amalga oshiriladi (yillik o‘lchov sikli). Rasmga tushirish vaqtida sun’iy yo‘ldoshning ko‘rish sohasidagi hamma narsa yozib olinadi. 2024-yilda respublikada yana 11 ta suv omborida kosmik monitoring yo‘lga qo‘yiladi.Sun’iy yo‘ldoshdan olingan barcha ma’lumotlar diqqat bilan tahlil qilinadi. Keyinchalik, maxsus algoritmlar yordamida ma’lum bir obyekt uchun joy almashish xaritasi tuziladi. Monitoring natijalari suv omborlaridan foydalanish xizmatlari, Mexanika va seysmologiya institutlari, shuningdek, Favqulodda vaziyatlar vazirligiga topshiriladi.Buning sababi shundaki, tadqiqot sohasi nafaqat sun’iy obyektlarni, balki "barqaror" deb hisoblangan, ya’ni aniq deformatsiyalarga tobe bo‘lmagan to‘g‘onlarni ham o‘z ichiga oladi. Shuningdek, "beqaror" tabiiy obyektlar - tog‘ tizmalarining bir qismi, ko‘chkilar va boshqalar, masalan, kuchli yog‘ingarchilik yoki hatto kichik zilzilalar tufayli harakatlanishi mumkin."Ikkala algoritmda ham olingan ma’lumotlarning aniqligi bir xil, ammo PSI uchun 5 mm dan ortiq o‘zgarishlar fon hisoblanadi va hisobga olinmaydi. Masalan, agar tosh to‘g‘ondan pastga dumalab tushsa, biz buni qilmaymiz. Buni deformatsiya deb hisoblanadi. Yoki masalan, buta o‘sgan yoki qor yoqqan bo‘lsa. Demak bu lahzalar o‘lchovlar rasmini buzmagan, ular filtrlangan, shuning uchun ular ikkita algoritmdan foydalanadilar – barqaror, ko‘pincha sun’iy obyektlar uchun PSI va Ko‘chkilar, buzilishlar va yer yuzasining cho‘kishi uchun DSI”, — deb tushuntirdi Dmitriy Leuxin.Yordamchi vositaUning so‘zlariga ko‘ra, InSAR texnologiyasining o‘zi yordamchi hisoblanadi, chunki ekspluatatsiya xizmati mutaxassislari bunday tuzilmalar uchun majburiy bo‘lgan muntazam yer osti kuzatuvlari va tadqiqotlarini (to‘g‘ridan-to‘g‘ri obyektlar yuzasida) mustaqil ravishda amalga oshiradilar."Biz qilayotgan ish yordamchi texnologiya bo‘lib, yerga asoslangan o‘lchash usullarini almashtirib ko‘rsatmaydi va aniqlikda raqobatlashmaydi. Shu bilan birga, iqtisodiy maqsadga muvofiqlik nuqtayi nazaridan (shu jumladan kuzatish vaqti nuqtayi nazaridan) sun’iy yo‘ldosh ma’lumotlari yanada samaraliroq. "Yuqori aniqlikdagi yerga asoslangan o‘lchovlar "Ular uzoqroq vaqt talab etadi va qimmatroqdir. Katta maydonlarga kelsak, birinchi navbatda kosmosdan kuzatish, keyin esa aniqlangan bo‘laklar ustida Yerdan o‘lchash usullari yordamida ishlash maqsadga muvofiqdir ", dedi Dmitriy Leuxin. .O‘tkazilgan radar kosmik monitoringi ma’lum deformatsiyalarni aniqlash va ularning hajmi, yo‘nalishi va tezligini aniqlash imkonini berdi.Mutaxassislar to‘g‘onlarning deformatsiyasidan tashqari, suv omborlari atrofidagi 500 metrlik zonani ham kuzatdilar. Masalan, ularning ba’zilarida tuproqning siljishi (ko‘chkilar) aniqlangan, bu suv omborlarini ekspluatatsiya qilish xizmati tomonidan tasdiqlangan."Monitoring ishlari suv omboridan foydalanish xizmatlari ma’lumotlari, shuningdek, yerdagi kuzatuvlar hisobga olingan holda amalga oshirildi, - dedi Dmitriy Leuxin. Keyin siljish ma’lumotlari solishtirildi va biz ko‘chirish qiymatlari va tendensiyalari o‘xshashligini ko‘rdik. Bizga yordamchi sifatida aytishga imkon beradi, bu texnologiya, ayniqsa, hech bo‘lmaganda yerdan kuzatuvlar bilan qoplash qiyin va eng qimmat bo‘lgan katta obyektlar uchun qo‘llanilishi kerak".Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va modellashtirishOlingan ma’lumotlar asosida ekspluatatsiya xizmatlari qaysi hududlarda kuzatuvlarni kuchaytirish va qayerda, aksincha, diqqatni boshqa narsaga o‘tkazishi kerakligini aniqlay oladi.Bundan tashqari, bunday monitoring tegishli muassasalarga favqulodda vaziyatlarning oldini olish bo‘yicha hisob-kitoblarda yoki favqulodda vaziyatlar va ularni bartaraf etish uchun vaziyatlarni modellashtirish uchun zarur ma’lumotlarni taqdim etadi.Shuningdek, agentlik 2023-yilda amalga oshirilgan ishlar natijalari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Seysmologiya instituti va Mexanika instituti tomonidan ijobiy baholanib, obyektlarning barqarorligini baholashda foydalanilishini ta’kidladi.InCAPdan nafaqat suv omborlari hududlarida, balki zilzilalardan keyin respublikaning yuqori seysmik zonalarida, shuningdek, uglevodorod va ruda konlari o‘zlashtirilgan hududlarda yer yuzasining deformatsiyalarini aniqlashda foydalanish masalasi institut bilan qizg‘in muhokama qilinmoqda.
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
2024
Anna Jelixovskaya
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/04/1c/34393060_348:50:935:637_100x100_80_0_0_067faeb5a518bb96ff950ec2641bb91d.jpg
Anna Jelixovskaya
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/04/1c/34393060_348:50:935:637_100x100_80_0_0_067faeb5a518bb96ff950ec2641bb91d.jpg
Yangiliklar
uz_UZ
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Sputnik O‘zbekiston
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Anna Jelixovskaya
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/04/1c/34393060_348:50:935:637_100x100_80_0_0_067faeb5a518bb96ff950ec2641bb91d.jpg
intervyu, radar, xalqaro kosmik stansiya (xks), favqulodda vaziyatlar vazirligi (fvv), ekspertiza, analitika, koinot, kosmos, o‘zbekkosmos
intervyu, radar, xalqaro kosmik stansiya (xks), favqulodda vaziyatlar vazirligi (fvv), ekspertiza, analitika, koinot, kosmos, o‘zbekkosmos
O‘zbekistondagi to‘g‘onlar deformatsiyasi ilk bor koinotdan tekshirildi
19:06 12.04.2024 (yangilandi: 19:22 12.04.2024) Respublikada birinchi marta to‘g‘onlar va ularning qirg‘oqbo‘yi hududlarini radiolokatsion kosmik monitoringi amalga oshirildi.
TOShKENT, 12 apr – Sputnik. 2023 yilda "O‘zbekkosmos" agentligi tomonidan mamlakat tarixida birinchi marta 1-2 toifadagi suv omborlari — jami 18 ta to‘g‘onlar va ularning qirg‘oqbo‘yi hududlaridagi monitoringi o‘tkazildi.
Shu maqsadda InSAR (Interferometry Synthetic Aperture Radar) texnologiyasidan foydalanildi - bu yer yuzasi va undagi jismlarning deformatsiyasini kuzatish imkonini beruvchi radar usuli.
"O‘zbekkosmos" aksiyadorlik jamiyati suv omborlaridagi to‘g‘onlarning holatini monitoring qilish sohasida ilg‘or texnologiyalarni faol joriy etmoqda, chunki bu tuzilmalar doimiy turli kuchlar bosimi ostida. Bu nafaqat suv (va muz) bosimi, balki yer silkinishlarning ta’siri hamdir. Hatto tuzilishdagi deyarli sezilmaydigan yoriq ham vaqt o‘tishi bilan jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Agentlik tushuntirishicha, monitoring obyektlarning haqiqiy holatini baholash, o‘z vaqtida chora-tadbirlar ko‘rish va to‘g‘onlarning buzilishi bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarning oldini olish imkonini beradi.
Monitoring yil davomida Yerning bir joyidan ma’lum bir necha marta uchadigan sun’iy yo‘ldoshdan olingan radar tasvirlari yordamida amalga oshiriladi (yillik o‘lchov sikli). Rasmga tushirish vaqtida sun’iy yo‘ldoshning ko‘rish sohasidagi hamma narsa yozib olinadi.
Kosmik kema optik tasvirni olmaydi, balki yer yuzasining istalgan nuqtasidan aks ettirilgan va orqaga qaytadigan radio signalini yuboradi. Shu tarzda sun’iy yo‘ldoshdan Yerdagi nuqtagacha bo‘lgan masofa o‘lchanadi va agar bu masofa yillik o‘lchash siklida o‘zgarsa, u holda bu sirt nuqtasi harakatlanadi. Ko‘chirishning kattaligi, uning tezligi va yo‘nalishi butun kuzatish davri - joriy yil va arxiv ma’lumotlarini (2017 yildan beri) tahlil qilish orqali aniqlanadi.
2024 yilda respublikada yana 11 ta suv omborida kosmik monitoring yo‘lga qo‘yiladi.
Sun’iy yo‘ldoshdan olingan barcha ma’lumotlar diqqat bilan tahlil qilinadi. Keyinchalik, maxsus algoritmlar yordamida ma’lum bir obyekt uchun joy almashish xaritasi tuziladi. Monitoring natijalari suv omborlaridan foydalanish xizmatlari, Mexanika va seysmologiya institutlari, shuningdek, Favqulodda vaziyatlar vazirligiga topshiriladi.
"Aslida, butun ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni gorizontal va vertikal siljishlar mavjudligi uchun yer yuzasidagi nuqtalarning joylashishini taqqoslashdan iborat. Tahlil qilishda ikkita algoritm qo‘llaniladi: PSI (nuqtalar deformatsiyasi) yuqori aniqlikdagi (5mm.gacha) o‘zgarishlar bilan ishlaydi va DSI (obyektlarning joylashuvining o‘zaro siljishi) 5 mm dan ortiq o‘zgarishlar bilan ishlaydi”, — deb tushuntirdi "O‘zbekkosmos" huzuridagi Kosmik monitoring va geoaxborot markazi bo‘limi boshlig‘i o‘rinbosari Dmitriy Leuxin.
Buning sababi shundaki, tadqiqot sohasi nafaqat sun’iy obyektlarni, balki "barqaror" deb hisoblangan, ya’ni aniq deformatsiyalarga tobe bo‘lmagan to‘g‘onlarni ham o‘z ichiga oladi. Shuningdek, "beqaror" tabiiy obyektlar - tog‘ tizmalarining bir qismi, ko‘chkilar va boshqalar, masalan, kuchli yog‘ingarchilik yoki hatto kichik zilzilalar tufayli harakatlanishi mumkin.
"Ikkala algoritmda ham olingan ma’lumotlarning aniqligi bir xil, ammo PSI uchun 5 mm dan ortiq o‘zgarishlar fon hisoblanadi va hisobga olinmaydi. Masalan, agar tosh to‘g‘ondan pastga dumalab tushsa, biz buni qilmaymiz. Buni deformatsiya deb hisoblanadi. Yoki masalan, buta o‘sgan yoki qor yoqqan bo‘lsa. Demak bu lahzalar o‘lchovlar rasmini buzmagan, ular filtrlangan, shuning uchun ular ikkita algoritmdan foydalanadilar – barqaror, ko‘pincha sun’iy obyektlar uchun PSI va Ko‘chkilar, buzilishlar va yer yuzasining cho‘kishi uchun DSI”, — deb tushuntirdi Dmitriy Leuxin.
Uning so‘zlariga ko‘ra, InSAR texnologiyasining o‘zi yordamchi hisoblanadi, chunki ekspluatatsiya xizmati mutaxassislari bunday tuzilmalar uchun majburiy bo‘lgan muntazam yer osti kuzatuvlari va tadqiqotlarini (to‘g‘ridan-to‘g‘ri obyektlar yuzasida) mustaqil ravishda amalga oshiradilar.
"Biz qilayotgan ish yordamchi texnologiya bo‘lib, yerga asoslangan o‘lchash usullarini almashtirib ko‘rsatmaydi va aniqlikda raqobatlashmaydi. Shu bilan birga, iqtisodiy maqsadga muvofiqlik nuqtayi nazaridan (shu jumladan kuzatish vaqti nuqtayi nazaridan) sun’iy yo‘ldosh ma’lumotlari yanada samaraliroq. "Yuqori aniqlikdagi yerga asoslangan o‘lchovlar "Ular uzoqroq vaqt talab etadi va qimmatroqdir. Katta maydonlarga kelsak, birinchi navbatda kosmosdan kuzatish, keyin esa aniqlangan bo‘laklar ustida Yerdan o‘lchash usullari yordamida ishlash maqsadga muvofiqdir ", dedi Dmitriy Leuxin. .
O‘tkazilgan radar kosmik monitoringi ma’lum deformatsiyalarni aniqlash va ularning hajmi, yo‘nalishi va tezligini aniqlash imkonini berdi.
"Biz suv omborlarining ishlash rejimidan kelib chiqadigan deformatsiyalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniq belgilab oldik. To‘g‘on, ta’bir joiz bo‘lsa, "nafas oladi". Suv ombori to‘lganida, og‘ishlar suvdan uzoqlashadi, u bo‘shaganida — teskari yo‘nalishda harkatlanadi. Bu normal jarayon, maqbul qiymatlar orasidagi deformatsiyalar”, — deya aniqlik kiritdi mutaxassis.
Mutaxassislar to‘g‘onlarning deformatsiyasidan tashqari, suv omborlari atrofidagi 500 metrlik zonani ham kuzatdilar. Masalan, ularning ba’zilarida tuproqning siljishi (ko‘chkilar) aniqlangan, bu suv omborlarini ekspluatatsiya qilish xizmati tomonidan tasdiqlangan.
"Monitoring ishlari suv omboridan foydalanish xizmatlari ma’lumotlari, shuningdek, yerdagi kuzatuvlar hisobga olingan holda amalga oshirildi, - dedi Dmitriy Leuxin. Keyin siljish ma’lumotlari solishtirildi va biz ko‘chirish qiymatlari va tendensiyalari o‘xshashligini ko‘rdik. Bizga yordamchi sifatida aytishga imkon beradi, bu texnologiya, ayniqsa, hech bo‘lmaganda yerdan kuzatuvlar bilan qoplash qiyin va eng qimmat bo‘lgan katta obyektlar uchun qo‘llanilishi kerak".
Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va modellashtirish
Olingan ma’lumotlar asosida ekspluatatsiya xizmatlari qaysi hududlarda kuzatuvlarni kuchaytirish va qayerda, aksincha, diqqatni boshqa narsaga o‘tkazishi kerakligini aniqlay oladi.
Bundan tashqari, bunday monitoring tegishli muassasalarga favqulodda vaziyatlarning oldini olish bo‘yicha hisob-kitoblarda yoki favqulodda vaziyatlar va ularni bartaraf etish uchun vaziyatlarni modellashtirish uchun zarur ma’lumotlarni taqdim etadi.
Ayni paytda "O‘zbekkosmos" tomonidan amalga oshirilgan ishlar natijalariga ko‘ra, butun O‘zbekiston bo‘ylab joylashgan gidrotexnika inshootlarining toifasiga qarab kosmik radar monitoringi chastotasi bo‘yicha tavsiyalar tayyorlanmoqda.
Shuningdek, agentlik 2023-yilda amalga oshirilgan ishlar natijalari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Seysmologiya instituti va Mexanika instituti tomonidan ijobiy baholanib, obyektlarning barqarorligini baholashda foydalanilishini ta’kidladi.
InCAPdan nafaqat suv omborlari hududlarida, balki zilzilalardan keyin respublikaning yuqori seysmik zonalarida, shuningdek, uglevodorod va ruda konlari o‘zlashtirilgan hududlarda yer yuzasining deformatsiyalarini aniqlashda foydalanish masalasi institut bilan qizg‘in muhokama qilinmoqda.
