Mutaxassislar mintaqada energiya xavfsizligini ta’minlay oladigan vosita sifatida energiyani to‘plash texnologiyasini taklif qilmoqda. Bunga gidroakkumulyatsiyalovchi elektr stansiyalari (GAES) yordam beradi, ularning asosiy vazifasi energiya tizimida energiya muvozanatiga erishishdir.
Bugungi kunda O‘zbekistonda yangi gidroelektr stansiyalar, gidroakkumulyatsiyalovchi quvvatli uskunalar, mavjud quvvatlarni modernizatsiya qilish, shuningdek, infratuzilmani yaxshilash va ushbu sohaga investitsiyalarni jalb etish bo‘yicha loyihalar faol amalga oshirilmoqda. Shu va boshqa ko‘plab masalalar 13-15 mart kunlari Toshkent shahrida bo‘lib o‘tayotgan “Gidroenergetika. Markaziy Osiyo va Kaspiy dengizi” 8-xalqaro kongressida muhokama qilinmoqda. O‘zbekiston ikkinchi marta soha yetakchilarini qabul qilmoqda, respublika oxirgi marta 2021-yil fevral oyida mezbonlik qilgan edi.
Kongressning asosiy ishtirokchilari – Markaziy Osiyo va Kaspiy dengizi mamlakatlari: O‘zbekiston, Tojikiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Ozarbayjon, Eron, Armaniston, Rossiya, Gruziya, Turkiya. 20 ta mamlakat sanoatning 200 dan ortiq yetakchi kompaniyalarini taqdim qilmoqda.
“O‘zbekiston toza va qayta tiklanadigan energiyaga asoslangan barqaror va uzoq muddatli tizim yaratishga intilmoqda, shu bois mamlakatda gidroenergetika salohiyati faol rivojlanmoqda. O‘zbekistonni 2030-yilgacha rivojlantirish strategiyasiga muvofiq, respublikada umumiy quvvati 1630 MVt bo‘lgan qo‘shimcha 18 ta yangi gidroelektr stansiyasi quriladi”, — ma’lum qildi "O‘zbekgidroenergo" aksiyadorlik jamiyati boshqaruvi raisi o‘rinbosari Vohidjon Ahmadjonov.
Shuningdek, quvvati 28 MVt bo‘lgan 28 ta kichik va mikro GES quriladi. Bundan tashqari, mavjud 15 ta GES modernizatsiya qilinmoqda.
Vohidjon Ahmadjonovning so‘zlariga ko‘ra, ushbu loyihalarning amalga oshirilishi 2030-yilga borib mamlakatdagi gidroelektr stansiyalarining umumiy quvvatini qariyb 6 ming MVtga yetkazish imkonini beradi. Bu hozirgi ko‘rsatkichdan 3,7 barobar ko‘pdir.
Energiya to‘plovchi
Kongressning eng muhim mavzularidan biri O‘zbekistonda nasosli akkumulyatsion elektr stansiyalari qurilishi bo‘ldi. Ushbu loyiha Markaziy Osiyoda birinchi marta amalga oshirilmoqda. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, nasosli elektr stansiyalari energiyani saqlashning eng samarali qurilmalari (masalan, kimoviy yoki vodorod bilan bir qatorda) energiya tizimi uchun qayta tiklanadigan energiya manbalari va atom energiyasidan foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Bu O‘zbekiston uchun ayniqsa muhimdir, chunki kongress ishtirokchilari ta’kidlaganidek, ishlab chiqarilgan va iste’mol qilinadigan faol quvvat balansini tartibga solishda qiyinchiliklar mavjud.
“Energiyani eng ko‘p iste’mol qilish davrida gidroelektrostansiyalarning kunlik yuklanish jadvalidagi ishtiroki atigi 6-7 foizni tashkil etadi (optimal 15-20 foiz bilan) va energetika tizimining muvozanatli ishlashi uchun yetarli emas, shuning uchun biz ishga tushirishni taklif qilamiz. energiyani shu tarzda saqlash. Texnik nuqtayi nazardan, nasosli elektr stansiyasida energiyani saqlashdan ko‘ra yaxshiroq yo‘l yo‘q, - deb tushuntirdi "Gidroloyiha" institutining loyiha hujjatlari va sifat menejmenti tizimini ekspertiza qilish bo‘limi boshlig‘i Andrey Aleksandrov.
PSPP - bosimli suv o‘tkazgichlari bilan bog‘langan yuqori va pastki havzalardan iborat bo‘lgan energiya inshooti, shuningdek, PSPP binosiga ega. Elektr stansiyasi suvni basseynlar orasida harakatlantirish orqali energiya ishlab chiqaradi. Nasosli akkumulyator elektr stansiyalari nafaqat kerak bo‘lganda elektr energiyasini ishlab chiqaradi, balki energiya tizimida ortiqcha bo‘lsa ham iste’mol qiladi, deb tushuntiradi Andrey Aleksandrov. Ya’ni, ular ob-havodan qat’i nazar, elektr energiyasi ishlab chiqarish va iste’mol qilish balansini tartibga solib, uni uzluksiz yetkazib bera oladi.
GAES uchun hududlar topilishi
O‘zbekiston hududida gidroakkumulyatsiyalovchi elektr stansiyalarini o‘rnatish uchun qulay joylarni izlash bilan Moskva gidroloyiha instituti shug‘ullandi. Bugungi kunda mutaxassislar obyektlarni joylashtirish uchun tegishli sxemani tayyorlaganlar.
“Ushbu hududlarni aniqlashning eng muhim jihatlaridan biri ekologik komponent edi. Mahalliy ekologlar biz bilan borib, har bir hududning ekologik parametrlarini aniqlashdi”, — deb aniqlik kiritdi Aleksandrov.
Institut 8 ta hududni, shu jumladan, daryo va ko‘l tipidagi GAESlarni tavsiya qildi. Ular Qorateren va Aydarko‘l ko‘llarida, shuningdek, Qizildaryo, Oqsoqotasoy, Ohangaron, Pskem va Chirchiq darolarida joylashgan.
“Ikkala ko‘ldan ham quyi hovuz sifatida foydalanish mumkin. Bu GAES larning narx va texnik xususiyatlarini sezilarli darajada yaxshilaydi, chunki faqat yuqori havzani qurish kerak bo‘ladi. Darodagi GAESlarida esa ham pastki, ham yuqori havzalarni qurish kerak bo‘ladi”, – deb tushuntirdi Andrey Aleksandrov.
Mutaxassislar tomonidan jami 16 ta istiqbolli manzil – Toshkent (8), Jizzax (3) viloyati va Qoraqalpog‘iston, Buxoro, Xorazm, Andijon va Qashqadaryo viloyatlarida bittadan joy aniqlandi.
Qo‘shimcha potensial
2030 yilgacha qurilishi rejalashtirilgan 4 ta GAES iqtisodiy va texnologik jihatdan eng istiqbolli va maqsadga muvofiq deb topildi. Ayni paytda "O‘zbekgidroenergo" mutaxassislari tomonidan loyihalarning texnik-iqtisodiy asoslari ishlab chiqilmoqda. Shu bilan birga, dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, barcha to‘rtta obyektning quvvati 1600 MVtni, umumiy qiymati esa 2 milliard dollardan ortiqni tashkil etadi. Ular 2025-yildayoq loyihalarni faol amalga oshirishni boshlashni rejalashtirmoqda. Ushbu GAES larda kamida 470 kishi ishlashi mumkin bo‘ladi.
“Qorateren GAES Qoraqalpog‘istonda joylashgan bo‘lib, uning quvvati 500 MVt, ishlab chiqarish esa yiliga 900 million kVt/soatni tashkil qiladi. Loyiha qiymati 477 million dollarga baholanmoqda”, — dedi "O‘zbekgidroenergo" davlat-xususiy sheriklik loyihalarini istiqbolli rivojlantirish va amalga oshirish boshqarmasi boshlig‘i o‘rinbosari Nodirbek Akchaboyev. “Toshkent viloyatida yana ikkita GAES — Hojikent (320 million dollar) va Yuqori Pskem (1,02 milliard dollar) quriladi. Ularning quvvati 200 MVt va 600 MVt, ishlab chiqarish quvvati esa mos ravishda 400 million kVt/soat va 1,05 milliard kVt/soatni tashkil qiladi”.
Jizzax viloyatida to‘rtinchi energetika obyekti – Aydarko‘l GAES (350 million dollar) paydo bo‘ladi. Uning quvvati 300 MVt, ishlab chiqarish quvvati esa 450 million kVt/soatni tashkil qiladi.
Nodirbek Akchaboyevning aytishicha, bu GAESlarning har biri qo‘shimcha imkoniyatlarga ega va bu mavjud quvvatni oshiradi.
“Ushbu stansiyalarning har birida ishlab chiqarish vaqti 6 dan 8 soatgacha, bu esa kun davomida barcha eng yuqori yuklarni qoplash imkonini beradi. O‘zbekistonda elektr energiyasiga bo‘lgan talab ertalab soat 7.30 dan 9.30 gacha, kechki soat 17.30 dan 23.00 gacha oshadi”, — dedi Nodirbek Akchaboyev.
GAES va AES
“O‘zbekistonda elektroenergetika sohasini rivojlantirish bo‘yicha dasturiy hujjatda kam uglerodli energiya manbalarini, jumladan quyosh va shamol energiyasiga asoslangan o‘zgaruvchan quvvatni keng ko‘lamda rivojlantirish, shuningdek, atom elektr stansiyalarini qurish nazarda tutilgan”, – deydi Aleksandrov.
“Ushbu texnologiyalarning eng katta muammolaridan biri ularning past moslashuvchanligidir. Bu, ayniqsa, birlamchi energiya resurslari ob-havoga bog‘liq bo‘lgan, o‘zgaruvchan va oldindan aytib bo‘lmaydigan shamol stansiyalari va quyosh elektr stansiyalari uchun xosdir. AESlarining yuklanishini tartibga solishda ishtirok etish elektr energiyasi ishlab chiqarishning kamayishiga olib keladi, uskunalarning eskirishini sezilarli darajada tezlashtiradi va ta’mirlash orasidagi vaqtni qisqartiradi.
Shu bois, ekspertning fikricha, istiqbolli GAES qurilishi bu muammolarni hal qiladi, respublika energetika tizimining ishonchliligi va samaradorligini oshiradi.
Masalan, Qorateren GAES o‘zgaruvchan quvvatni tartibga solish va shamol stansiyasidan foydalanishni qisqartirishning oldini olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘z navbatida, Toshkent viloyatida joylashgan GAES tungi vaqtda issiqlik elektr stansiyalari uchun yuklama hosil qiladi va iste’moli yuqori bo‘lgan aholi zich joylashgan hududdagi yuklamani tartibga soladi.
Atom elektr stansiyalari qurilishi odatda nasosli elektr stansiyalari bilan birgalikda ko‘rib chiqilishi hisobga olinsa, Jizzax viloyatida qurilishi rejalashtirilgan Aydarko‘l elektr stansiyasi AES va issiqlik elektr stansiyalarining tungi yuklamalarini muvozanatlashtiradi.
"O‘zbekgidroenergo" bilan birgalikda ko‘p va bizningcha, foydali ishlarni amalga oshirdik. Biz O‘zbekiston energetika tizimi uchun 5 GVtga yaqin quvvatni topdik, bu esa energetika tizimining mamlakat uchun qulay va ustuvor rejimda ishlashiga imkon beradi”, — deya xulosa qildi Andrey Aleksandrov.