TOShKENT, 22 fev — Sputnik. Igor Yushkov. 2024-yil turli soha va jihatlarda hal qiluvchi yil sifatida qabul qilinadi. Gaz sektorining ham o‘ziga xos intrigalari bor. Ulardan biri Rossiya gazining Ukraina orqali Yevropaga tranziti bo‘yicha shartnomaning tugashidir.
Amaldagi uzoq muddatli shartnoma 2020-yilning boshidan 2024-yilning 31-dekabrigacha amal qiladi. Har safar Rossiya va Ukraina o‘rtasida yangi tranzit shartnomasini imzolash masalasi tortishuvlar, mojarolar va umumiy asabiylik bilan kechgan. Misol uchun, avvalgi shartnoma 2009-yildan 2019-yilgacha amalda bo‘lgan va Stokgolm arbitrajida ko‘rib chiqilishi bilan yakunlangan. Keyin tomonlar shartnoma muddati tugashiga 10 kun qolganda bir to‘xtamga kelishdi va 31-dekabr kuni yangi shartnoma imzolandi.
Ukraina tranziti xavfini kim ko‘tarishi kerak?
Bugun Rossiya gazining tranziti bilan bog‘liq voqea yangi doiraga kirdi. Yevropaliklar muhokama jarayonini boshlashdi. Slovakiya bosh vaziri Robert Fitso 25-yanvar kuni Ukraina bosh vaziri Denis Shmigal bilan muzokaralar o‘tkazib, uning yakunida kelishuvlarga erishilgani va Rossiya gazining tranziti 2024-yildan keyin uzaytirilishini ma’lum qildi. Ularning Ujgorodda uchrashgani muhim. Bu yerda afsonaviy va hanuzgacha ishlayotgan sovet gaz quvuri Urengoy - Pomari - Ujgorod tugaydi, aslida Fitso uning davom etishini muhokama qilish uchun kelgan.
Iqtisodiy nuqtayi nazardan, Ukraina tranzitini saqlab qolish Yevropa Ittifoqi uchun foydalidir. Ushbu yo‘nalish orqali 2023-yilda taxminan 14,5 milliard kubometr Rossiya gazi o‘tdi. Bundan tashqari, bu G‘arbiy va markaziy Yevropaning aksariyat mamlakatlariga rus metanini yetkazib beradigan so‘nggi gaz quvuridir. Xususan, bu gazni Germaniya, Italiya, Fransiya, Chexiya, Avstriya, Slovakiya qabul qiladi. Ikkinchi ekspluatatsiya yo‘li Turk oqimi Yevropaga gazni asosan Bolqon mintaqasi uchun yetkazib beradi: Bolgariya, Gretsiya, Shimoliy Makedoniya, Ruminiya, Serbiya va eng ko‘pi Vengriyaga yetadi.
Albatta, agar Ukraina tranziti to‘xtasa, Yevropa iqtisodiyoti uchun hech qanday falokat bo‘lmaydi.
Mintaqada gaz bozori allaqachon shokni boshdan kechirgan: gaz taqchilligi 2021-yilning o‘rtalarida boshlangan, 2022-yilda esa sanksiyalar tufayli Rossiya gazini yetkazib berish shunchalik qisqarganki, uning narxi ming kub metr gaz uchun 2500 dollardan oshdi. Agar 2021-yilda “Gazprom”ning Yevropa Ittifoqiga eksporti taxminan 160 milliard kub metrni, 2023-yilda taxminan 27 milliard kub metrni tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib Yevropada iste’molning pasayishi tufayli bozor barqarorlashdi. Shu sababli, Rossiyadan eksportning yana 14,5 milliard kub metrga qisqarishi Yevropada gaz narxining oshishiga sabab bo‘ladi. Bu 2022-yildagidek radikal bo‘lmaydi, lekin baribir Yevropa Ittifoqining sanoatsizlanishiga hissa qo‘shadi.
Rossiya gazining tranziti masalasida Ukraina pozitsiyasi bir-biriga mos kelmaydi. Bir tomondan, Kiyevga gaz tashish uchun to‘lov olish va bir qator Yevropa davlatlariga bosim vositasini saqlab qolish foydalidir. Ammo siyosiy nuqtayi nazardan, Ukraina Rossiyani energiya resurslarini sotishdan tushgan daromaddan mahrum qilishi kerakdek. Shu sababli, Fitsoning bayonotlaridan ko‘p o‘tmay, Ukraina hukumati uning tranzitni saqlash bo‘yicha kelishuvlarga erishish haqidagi so‘zlarini rad etdi. Lekin ular buni makkorlik bilan qilishdi: mavjud shartnoma uzaytirilmasligini aytishdi.
Kiyev, agar yevropalik kompaniyalar “Gazprom” bilan tuzilgan shartnomalar bo‘yicha gaz yetkazib berish va qabul qilish punktini Rossiya-Ukraina chegarasiga ko‘chirsa, tranzit uzaytirilishiga aniq shama qilmoqda. Axir, keyin Kiyev Yevropa biznesidan qazib olish uchun pul oladi. Ammo Yevropa Ittifoqidagi kompaniyalar Ukraina tranziti bilan bog‘liq barcha xatarlarni o‘z yelkasiga olishga shoshilmayapti.
Ko‘rsatmani Kiyevga Vashington beradi
Tranzitni saqlab qolish masalasida asosiy omil AQShning pozitsiyasidir. Ular yetkazib berish yo‘lidan qat’i nazar, Rossiya gazini Yevropa bozoridan siqib chiqarishda davom etishadi. Hozircha amerikaliklar Yevropaga tanaffus berapti, biroq isitish mavsumi tugaganidan keyin Vashington Kiyevga tranzitni to‘xtatish haqida ko‘rsatma berishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, haqiqatda Rossiya gazining Ukraina tizimi orqali Yevropaga oqimini ushlab turish uchun uzoq muddatli tranzit shartnomasi endi umuman kerak emas. 2019-yildan boshlab Kiyev gazni tartibga solishning Yevropa tizimidan nusxa ko‘chirishni boshladi. Endi Ukraina gaz nasoslari quvvati ajratilgan muntazam auksionlarni o‘tkazishga majbur. 2021-yilda "Gazprom" hatto Ukraina orqali amaldagi shartnoma bo‘yicha hisoblangan hajmdan ko‘proq yetkazib berish kerak bo‘lganda ham ularda ishtirok etdi. Shunday qilib, Rossiya gazining Ukraina orqali tranzitini to‘xtatish uchun shartnomani bekor qilish yoki uning tugashini kutish yetarli emas. "Gazprom"ga gaz tashish tizimi quvvatlarini taqsimlash bo‘yicha kim oshdi savdolarida qatnashishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun unga qarshi sanksiyalar joriy etish zarur. Buni AQSh yoki Ukraina Vashington ko‘rsatmasi bilan amalga oshiradi.
Bu vaziyatni tushungan Yevropa Ittifoqi o‘zini Rossiya gazidan voz kechishga urinayotgandek ko‘rsatishga harakat qilmoqda. Yevropa Ittifoqining energetika bo‘yicha komissari Kadri Simson 15-fevral kuni YeI “uch tomonlama tranzit kelishuvi”ni uzaytirishdan manfaatdor emasligini aytdi. Tranzit bo‘yicha uch tomonlama kelishuv mavjud emasligi e’tiborga molik. Gaz Ukraina orqali "Gazprom" va “Ukrainaning "Naftogaz" kompaniyalari o‘rtasidagi ikki tomonlama shartnoma asosida amalga oshiriladi. Kadri Simson, albatta, buni biladi, lekin ataylab masalani shunday taqdim qilmoqchiki, go‘yoki Brussel tranzit masalasida nimadir qaror qabul qilyapti. Yevropa Ittifoqi AQSh bosimi ostida tranzitning to‘xtatilishi ehtimoli yuqori ekanligini tushunadi va vaziyatni Rossiya metanidan voz kechish bo‘yicha o‘z strategiyasini amalga oshirish sifatida ko‘rsatmoqchi.
Rossiya yetkazib berishini qayta yo‘naltirish ko‘pchilik uchun foydalidir
Rossiya Yevropaga gaz yetkazib berishdan bosh tortmaydi. Birinchidan, Vladimir Putin "to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiziq" haqida aytganidek, davlat eksportdan daromad oladi. Lekin budjetga pul kerak. Ikkinchidan, Moskva Yevropa gaz bozori uchun AQSh bilan hozirgi kurashda taslim bo‘lmoqchi emas. Ammo Rossiya Yevropa Ittifoqiga gaz yetkazib berishni yanada qisqartirishga tayyor bo‘lishi kerak. Gazprom taqchilligi kuchayayotgan O‘zbekistonga 2023-yildayoq gaz yetkazib berishni boshlagan. Bundan tashqari, 2023-2024 yillar qish mavsumida yetkazib berish rejalashtirilganidan yuqori bo‘ldi. O‘tgan yilning iyun oyida imzolangan shartnomada yiliga maksimal 2,9 milliard kub metr gaz yetkazib berish ko‘zda tutilgan. Ammo 2023-yil dekabrida “Gazprom” rahbari Aleksey Miller Vladimir Putin bilan uchrashuvda sovuq ob-havo tufayli O‘zbekiston qo‘shimcha hajmlar so‘ragani, hozirda “Markaziy Osiyo – Markaz” gaz quvuri maksimal quvvatda ishlayotganini aytdi.
Qish mavsumida talabning bunday ko‘tarilishi Markaziy Osiyo respublikalari uchun odatiy holga aylanib bormoqda. Ularni qamrab olish uchun mintaqa davlatlari Rossiya bilan hamkorlikda yo gaz tashish tizimini kengaytirishga, yoki gaz omborlarini qurishga to‘g‘ri keladi, bu hamma joyda ham mumkin emas. Shuning uchun gaz katta ehtimol bilan Rossiyada saqlanadi va gaz quvurlari kengaytiriladi.
“Gazprom” 2024-yilda Qozog‘istonga gaz eksporti bo‘yicha shartnoma imzolashi mumkin. U yerda ham xuddi O‘zbekistonda bo‘lgani kabi muammolar paydo bo‘lmoqda – mahalliy ishlab chiqarish iste’mol o‘sishiga mos kelmayapti. Bundan tashqari, Ostona butun hududlarni gazlashtirishni rejalashtirmoqda: xususan, mamlakat shimoli-sharqida hamon gaz ta’minoti yo‘q. Ko‘mir iste’molini kamaytirish hisobiga respublika energiya balansining o‘zgarishi ham gaz iste’molining o‘sishiga turtki berishi mumkin. Hozircha Markaziy Osiyo davlatlarida isitish mavsumida gaz yetarli emas.
Kelajakda iste’mol o‘sishi bilan ular yil davomida xarid qilishga o‘tishlari mumkin. "Gazprom" avvalroq Yevropaga ketgan G‘arbiy Sibir konlaridan mintaqaga gaz jo‘natadi. Oriyentatsiya jarayoni yillar davom etadi, lekin asta-sekin Markaziy Osiyo Rossiya gazining barqaror bozoriga aylanishi mumkin. Uzoq muddatda Belarusda ham gaz ta’minoti oshishi mumkin. Belarus atom elektr stansiyasi ishga tushirilgandan so‘ng, eksportning qisqarishi kuzatilmoqda, bu esa ba’zi gaz elektr stansiyalarini respublikaning energiya balansidan chiqarib yubordi.
Shunga ko‘ra, Rossiya gazining importi taxminan 6 milliard kub metrga kamaydi. Ammo kelajakda Belarusda energiya iste’moli gaz iste’molini oshirishni talab qiladi. Bundan tashqari, Belorus elektr energiyasi Ukrainaga eksport qilinishi mumkin (Shimoliy harbiy okrug tugaganidan keyin va Kiyevning tashqi siyosatidagi o‘zgarishlardan keyin). Yana bir ssenariy - Belarusda atom elektr stansiyalaridan elektr energiyasidan foydalangan holda suvni elektroliz qilish orqali vodorod ishlab chiqarish. Bu Yevropa Ittifoqida ancha raqobatbardosh bo‘lgan kam uglerod iziga ega vodorod ishlab chiqarish imkonini beradi.
Bunda yadroviy elektr energiyasi eksportga yo‘naltirilgan sanoat uchun ishlaydi, ichki ehtiyojlar uchun yoqilg‘i quyish shoxobchalari faoliyati tiklanadi. Shunday qilib, Rossiya gazining eksport bozorlarini almashtirish jarayoni allaqachon boshlangan. Garchi bu uzoq vaqt talab qilsa ham.