YeOII va BRIKS dunyoning global suratini qanday o‘zgartirmoqda — tahlilchi fikri

O‘tgan yil Markaziy Osiyo davlatlarining transport, savdo va iqtisodiy oqimlarini Yevropaga yo‘naltirishga uringan G‘arbning diplomatik sa’y-harakatlari yuqori ekanligini ko‘rsatdi. Umuman olganda, Yevropa va G‘arb davlatlari mashhur geosiyosiy postulat asosida harakat qilishdi: Markaziy Osiyo Yevrosiyoning yuragi va bu mintaqani kim nazorat qilsa, butun qit’ani nazorat qiladi.

Shu bilan birga, yevropaliklarning geografik jihatdan uzoqligi va Markaziy Osiyoga kirish imkoni yo‘qligi ularni hech qachon xijolat qilmagan va bu ularning butun siyosatidagi jiddiy mantiqiy xatodir.

Zamonaviy Yevropa geosiyosiy tafakkurining apofeozi ularning asosiy maqsadi Markaziy Osiyoni Rossiya va Xitoydan ajratib olish ekanligini ochiq tan olish edi. Ko‘rinib turibdiki, qayerda va qanday qilib mutlaqo ahamiyatsiz — asosiy narsa buni qilishdir.

G‘arb 30-yildan ortiq vaqt davomida Markaziy Osiyo davlatlarini jahon bozorlariga, xususan, Yevropaga chiqish zarurligiga ishontirayotgani ham mutlaqo ajablanarli. Bunga erisha olmaslik Markaziy Osiyodagi eng katta geosiyosiy fojia ekanini ta’kidlash uchun barcha soha mutaxassislari bir-biri bilan kurashishdi.

Lekin, ehtimol, bundan ham katta fojia shundaki, Markaziy Osiyo davlatlarining o‘zlari sobiq Ittifoqning iqtisodiy, transport, energetika va boshqa aloqalari tizimi doirasida ularning barchasi bir vaqtlar o‘zini o‘zi ta’minlaydigan mintaqaning bir qismi ekanligini unutgan edi. Va bugungi kunda YeOII mamlakatlari, shuningdek, tashkilot hamkorlari bilan savdo-iqtisodiy ko‘rsatkichlarning ko‘p karra ortishi buni yana bir bor isbotladi.

Yevropaning dushmanligi sharoitida Yevrosiyo qit’asining sharqiy va janubiga yanada istiqbolli yo‘nalishlar mavjud. Masalan, Xitoy Yevroosiyoning bir qismi sifatida Yevroosiyo iqtisodiy jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zining “Bir kamar va yo‘l” loyihasiga ega va Rossiya Federatsiyasi – Markaziy Osiyo – Xitoy o‘rtasidagi hamkorlikni mintaqaviy o‘zaro hamkorlik modeli sifatida ko‘rish mumkin.

Janub yo‘nalishi Eron bo‘lib, u 2019-yildan beri birinchi marta YeOII bilan erkin savdo hududi (ESH) to‘g‘risidagi vaqtinchalik kelishuvni imzolagan va 2023-yil dekabrida tashkilot bilan to‘liq huquqli ESH bitimini tuzgan. Ehtimol, Eronning sharqiy mentalitetining o‘ziga xos xususiyatlari va kelishuvlar, ayniqsa, ko‘p tomonlama shartnomalar tuzishdagi an’anaviy sinchkovligi hisobga olinsa, bu jarayon uzoq davom etishi mumkin.

Shunga qaramay, iqtisodiy, savdo, transport va siyosiy jarayonlarning og‘irlik markazi Yevroosiyo tomon siljishi bilan Eronning ham ularga bosqichma-bosqich qo‘shilishi muqarrar edi va bu davlat 2023-yil 4-iyulda ShHTga a’zo bo‘lganidan keyin bu jarayon tezlashdi. Agar Xitoy Yevroosiyo mamlakatlari uchun Osiyo-Tinch okeani mintaqasi portlarini ochsa, Eron Fors ko‘rfazi va Hind okeaniga kirish eshigi hisoblanadi.

Eron hali o‘zining Yevroosiyo siyosatiga ega emas, biroq u Rossiya va Xitoy bilan strategik sheriklik to‘g‘risidagi shartnomalar bilan bog‘langan va bu Yevroosiyoda ular o‘rtasidagi o‘zaro tushunishga sezilarli hissa qo‘shadi.

Rossiya va jamoaviy G‘arb o‘rtasidagi ziddiyat kuchayib borar ekan, Rossiya-Eron iqtisodiy hamkorligi va siyosiy muloqot sezilarli darajada kuchayib, Markaziy Osiyo va Janubiy Kavkazdagi boshqa mamlakatlarni jalb qiluvchi loyihalarni amalga oshirish uchun asos yaratdi.

Xususan, gap Rossiya, Ozarbayjon (Boku) yoki Qozog‘iston (Aktau)ni Eron shaharlari bilan, so‘ngra Bandar-Abbos yoki Chabahor portlari orqali Hindistonning Mumbay bilan bog‘laydigan “Shimol-Janub” transport yo‘lagi loyihasini amalga oshirish haqida bormoqda.

Chabahar porti Hindistonning Erondagi sarmoyasi bo‘lib, u, aytmoqchi, savdo oqimining kutilayotgan o‘sishi tufayli 2024-yilda ko‘payishi rejalashtirilgan. Eronning BRIKSga qo‘shilishi va YeOII bilan erkin savdo to‘g‘risidagi bitim imzolanganidan keyin bu sohaning istiqbollari ko‘p marta oshdi.

Shunday qilib, Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklarini o‘z ichiga olgan BRIKS mamlakatlari bilan aloqada bo‘lgan Yevroosiyo iqtisodiy makoni Arabiston yarim oroliga kirishni ochadi.

Kaspiy dengiziga chiqadigan Qirg‘iziston – O‘zbekiston – Turkmaniston multimodal koridorini rivojlantirish haqida gapiradigan bo‘lsak, Markaziy Osiyo, Rossiya, Janubiy Kavkaz, Eron, Hindiston va arab mamlakatlari jahon iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan doimiy va tez o‘sib borayotgan savdo yo‘llari orqali bog‘lanadi. Shu bilan birga, “Bir kamar va yo‘l” (XXR) va “O‘rta koridor” (Turkiya) kabi boshqa loyihalarni raqobatbardosh deb hisoblamaslik kerak.

Ularning barchasi Yevroosiyo qit’asining umumiy aloqa tarmog‘ini to‘ldiradi.

G‘arbning to‘liq tanazzulga uchrashi hali ham uzoq, ammo bu dunyo tartibidagi tektonik o‘zgarishlarning asosiy maqsadi emas. Yevroosiyo mamlakatlari, BRIKSga a’zo davlatlar va dunyoning boshqa davlatlari ko‘pchilik faqat bitta narsani — sivilizatsiya va madaniy xilma-xillikni tan oladigan va tinch-totuv yashash tamoyillariga asoslangan yanada muvozanatli, adolatli dunyo tartibini xohlaydi.

Afsuski, G‘arbdagi "demokratiyaning yuksak standartlari" bu mamlakatlar jamiyatlarining haqiqiy kayfiyatini aks ettirmaydi, ular haqiqatda na saylov huquqiga, na tanlash huquqiga ega. Shunga qaramay, yangi, adolatli dunyoda, shubhasiz, G‘arb uchun joy bo‘ladi, lekin undan ham erkinroq.

Ehtimol, hamma ham dunyo chuqur va tub o‘zgarishlar yoqasida, lekin hatto “liberal dunyo”ning eng o‘jar targ‘ibotchisi uchun ham G‘arbning yagona global hukmronligi ostida dunyo qurish loyihasi asta-sekin barbod bo‘layotgani ayon bo‘ladi, degan fikrda emas.

Bunday sharoitda bir qutbli dunyo kurashsiz taslim bo‘lmayapti -— Ukrainadagi harbiy xizmatchilar, Donesk, Belgorod va Rossiyaning boshqa shaharlaridagi tinch aholi, Falastindagi G‘azo sektori tinch aholi va dunyoning boshqa ko‘plab mamlakatlarida halok bo‘ldi.

2022 yilda Rossiyaning kollektiv G‘arb bilan qarama-qarshiligi natijasida dunyo tartibini o‘zgartirish jarayoni faol bosqichga o‘tganini endi inkor etib bo‘lmaydi. Ammo shuni ham tushunish kerakki, Rossiyaning xalqaro sanksiyalarga qarshiligi va global izolyatsiyaga urinishlari boshqa mamlakatlarni o‘z kuchlariga ishonishga va G‘arb gegemonligiga birgalikda qarshilik ko‘rsatish imkoniyatini qabul qilishga majbur qildi.

Shu munosabat bilan, xalqaro bosimga qaramay, Rossiyaning ShHT, KXShT, MDH, YeOII va nihoyat, BRIKS doirasida boshlagan jarayonlari 2023-yilda muvaffaqiyatli bo‘ldi, ikki tomonlama asosda o‘sib borayotgan xalqaro qo‘llab-quvvatlash haqida gapirmasa ham bo‘ladi.

Rossiyaning bu yil BRIKSga raisligi tashkilotga yangi a’zolar – Misr, Eron, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari va Efiopiyani qabul qilish jarayoniga to‘g‘ri keladi.

Tabiiyki, BRIKSga raislik qiluvchi davlatning kun tartibida Yevroosiyo makonining mintaqaviy konteksti ham, 2024-yildagi global rivojlanish tendensiyalari ham hisobga olinadi, bu, albatta, G‘arbdan mustaqil xalqaro moliyaviy, savdo-iqtisodiy hamkorlikning yangi shakllarini yanada qurish bilan bog‘liq bo‘ladi.

Mintaqaviy rejada Rossiyaning MDHdagi raisligini hisobga olish kerak, u allaqachon tashkilotning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha o‘z konsepsiyasini taqdim etgan, shuningdek, dunyoda YeOIIga qiziqish ortib bormoqda va ushbu tashkilotning hamkor davlatlari ro‘yxati kengaymoqda.

Albatta, yangi dunyo tartibi haqida ko‘p o‘ylash mumkin, ammo kuchli iqtisodiy va moliyaviy bazasiz davlatlarning bu yo‘nalishdagi har qanday harakatlari samarasiz bo‘ladi. Shu nuqtayi nazardan, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi uzoq yillardan buyon tashkil topgan tashkilot bo‘lib, uning doirasida savdo-iqtisodiy va moliyaviy munosabatlarning mustaqil tizimi takomillashtirilmoqda.

Boshqacha qilib aytganda, YeOII allaqachon yangi dunyo tartibining bir qismi, agar uning asoslaridan biri bo‘lmasa-da.