TOShKENT, 3 yanv — Sputnik. Igor Yushkov. Bozor qayta qurilishining ikki to‘lqinini taxminan ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchisi 2022-yilning bahorida boshlangan.
O‘tgan yilning mart oyida AQSh 2022-yil 1-apreldan boshlab Rossiya nefti, neft mahsulotlari, ko‘mir va gazini import qilishni taqiqlagan edi. Shu bilan birga, Yevropa kompaniyalari ilgari tuzilgan uzoq muddatli shartnomalar bo‘yicha xom ashyo olishda davom etgan bo‘lsalarda, Rossiya neftining yangi partiyalarini spot bozorda sotib olishdan ochiqchasiga qo‘rqishdi. Masalan, Shell Rossiya neftining bir qismini sotib oldi va rasmiy uzr so‘radi va buni "qiyin qaror" deb atadi. Bu Rossiyadan neft oqimining Osiyo bozorlariga yo‘naltirilishiga olib keldi.
Ammo tashuvchilar va yangi xaridorlar bilan shartnomalar imzolash uchun bir necha hafta kerak bo‘ldi, bu vaqt ichida Rossiyadan eksport kamaydi. Natijada birjadagi narxlar bir barrel uchun 120 dollarga yetdi. Ammo 2022-yilning birinchi yarmida Rossiya neftiga chegirmalar ham oshdi, chunki Moskva an’anaviy yetkazib beruvchilarni Osiyo bozorlaridan siqib chiqarishi va sanksiyalar xavfini qoplashi kerak edi. Biroq, o‘tgan yil davomida chegirma asta-sekin kamaydi.
Joriy “neft yili” 2022-yil 5-dekabrda, Rossiyaga qarshi ikki turdagi sanksiyalar kuchga kirganida boshlandi: 1) dengiz orqali Yevropa Ittifoqiga tashiladigan rus neftini import qilishni taqiqlash, 2) “narxlar chegarasi” ( neftni tankerlarda tashishni taqiqlash va agar narx bir barrel uchun 60 dollardan oshsa, ushbu transportni sug‘urtalash). 2023-yil 5-fevraldan boshlab xuddi shunday cheklovlar (ham embargo, ham “narx chegarasi”) Rossiya neft mahsulotlariga nisbatan qo‘llanila boshlandi.
Kiritilgan cheklovlar Rossiya neft va yoqilg‘i sotish bozorlarining konsentratsiyasiga olib keldi. Agar alohida mamlakatlarga qaralsa, Xitoy ko‘p yillar davomida Rossiya neftining eng yirik xaridori bo‘lib kelgan. Biroq, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari birgalikda xarid qilish hajmi bo‘yicha undan oldinda edi. Umuman olganda, Rossiya eksporti ancha diversifikatsiyalanganligi ma’lum bo‘ldi.
Tankerlarda yetkazib berish ortib bormoqda
2023 yil dekabriga kelib, dengiz orqali tashilgan Rossiya neftining qariyb 70,5 foizi ikki davlat: Xitoy va Hindiston hissasiga to‘g‘ri keldi. Uchinchi o‘rinda turgan Turkiyaga yetkazib berish hisobga olinsa, tankerlarda neft yetkazib berish taxminan 84 foizni tashkil qiladi. Agar quvur orqali yetkazib berish ham hisobga olinsa, ko‘rsatkichlar yanada yuqori bo‘ladi.
Bir tomondan, bunday konsentratsiya risk hisoblanadi, chunki Rossiya o‘zining asosiy eksport mahsuloti bozori sifatida bir nechta mamlakatlarga bog‘langan. Boshqa tomondan, Xitoy va Hindiston yirik va o‘sib borayotgan neft iste’molchilari hisoblanadi. Ular, G‘arb davlatlaridan farqli o‘laroq, qazilma energiya manbalaridan voz kechish haqida fikr yuritmaydilar. Xo‘sh, nega bunday foydali bozorlardan voz kechish kerak?
Germaniyadagi quvurlar va neftni qayta ishlash zavodlari orqali eksport qilish
2023 yilda Rossiya neftini quvurlar orqali eksport qilish segmentida muhim o‘zgarishlar ro‘y berdi. Yevropaga neft quvurlari orqali yetkazib berish Yevropa Ittifoqi sanksiyalari bilan taqiqlanmagan.
Ammo 2022-yilda Polsha Germaniyani "Do‘stlik" neft quvuri orqali yetkazib beriladigan Rossiya neftiga bir vaqtning o‘zida milliy darajada embargo joriy etishga ko‘ndirishga harakat qildi. Natijada, Berlin buni 2023-yil yanvaridan boshlab amalga oshirdi, ammo Polshaning o‘zi buni qilmadi.
Ehtimol, Varshava shartnomalar shartlarini bajarmaganliklari uchun rus kompaniyalarining da’volaridan qo‘rqib, shartnomalar tugashini kutmoqchi bo‘lgan. Natijada, 2023-yil fevral oyida Rossiyaning o‘zi "Do‘stlik" orqali Polsha neftni qayta ishlash zavodlariga xom ashyoni quyishni to‘xtatdi.
Germaniya, Rossiya neftini quvur liniyasi bilan ta’minlamagan holda, eng oddiy yechimni amalga oshirishga harakat qildi – Qozog‘istondan Rossiya orqali tranzit o‘tadigan xuddi shu "Do‘stlik" neft quvuri orqali neft importini kelishish. Tomonlar yiliga 1,2 million tonna neft yetkazib berishga kelishib oldilar. Biroq, yilning 11 oyida bor-yo‘g‘i 843 ming tonna quyildi, dekabr oyida yana 150 ming tonnaga yaqini yetkazib berish rejalashtirilgan. Jami – 1 million tonnadan ozroq. Bu Rossiya yetkazib bergan 2021-yilda 17 million tonna va 2022-yilda 15,1 million tonna neftning o‘rnini bosish uchun yetarli emas.
"Do‘stlik" orqali Rossiya neftini import qilishdan bosh tortgandan keyin Germaniya neftni qayta ishlash zavodlari yetarli darajada faoliyat yuritayotgani yo‘q. Polshaning, qaysi davlatdan ekanligidan qat’i nazar, sharqdan Germaniyaga kelayotgan neftning oldini olishga intilayotgani vaziyatni og‘irlashtirmoqda.
Varshava nemis neftni qayta ishlash zavodlariga Gdanskdagi (Polsha) tankerlardan jo‘natilgan neftni yuklashdan manfaaatdor. Chunki bu holda u portdan janubga neft quvuri orqali “Do‘stlik” bilan kesishgan yo‘lgacha va undan keyin Germaniyaga tashish uchun pul oladi. Bularning barchasini nemis kompaniyalari to‘laydi.
Ammo strategik maqsad Polsha PKN Orlen tomonidan nemis neftni qayta ishlash zavodlarini sotib olishdir. Birinchi bosqichda u ilgari "Rosneft"ga tegishli bo‘lgan va amalda milliylashtirilgan nemis neftni qayta ishlash zavodlari ulushlarini sotib olmoqchi. Kelajakda esaVarshava nazorat paketlarini birlashtirishga harakat qiladi.
OPEK+ bilan masalalar
Moliyaviy nuqtayi nazardan, 2023-yil Rossiyaning neft eksportidan tushgan daromadining oshishi bilan ajralib turdi. Birinchidan, logistika qurilishi va moliyaviy operatsiyalarni tartibga solish tufayli Rossiya neftiga chegirma kamaydi (barrel uchun 35 dan 10,3 dollargacha).
Ikkinchidan, jahon bozorida neft narxi iyuldan oktabrgacha ko‘tarildi, bu esa Rossiyaga daromadlarni oshirish imkonini berdi. Bunga OPEK+ a’zo davlatlarining qarorlari sabab bo‘ldi. Fevral oyida bosh vazir o‘rinbosari Aleksandr Novak Rossiya qazib chiqarishni kuniga 500 ming barrelga qisqartirishini aytdi, keyin kelishuvning bir qator tomonlari ishlab chiqarishni kuniga 1,2 million barrelga qisqartirdi. Iyul oyidan esa Saudiya Arabistoni ishlab chiqarishni kuniga yana 1 million barrelga qisqartirdi. Bu neft narxini oshirish imkonini berdi (noyabrda – barrel uchun 72,8 dollar).
Ammo 2024-yilda neft sanoatining asosiy masalasi aynan OPEK+ bilan bog‘liq. Shartnoma ishtirokchilari narxlarni qo‘llab-quvvatlash uchun ishlab chiqarishni qisqartirayotgan bir paytda, tashkilotga kirmagan davlatlar boshqalarning sa’y-harakatlaridan foydalanib, ishlab chiqarishni ko‘paytirmoqda. Tabiiyki, bunday jarayon uzoq davom eta olmaydi va ma’lum bir nuqtada ishlab chiqarishning yanada qisqarishi foydasiz bo‘lib chiqadi, chunki ko‘tarilgan narx sotish hajmining pasayishidan zararni qoplamaydi. Bu masala Vladimir Putinning Saudiya Arabistoni va BAAga tashrifi, shuningdek, Eron prezidentining 2023-yil oxirida Moskvaga tashrifi chog‘ida muhokama qilingan bo‘lishi mumkin.
OPEK+ mamlakatlari uchinchi dunyo mamlakatlari ishlab chiqaruvchilariga ruxsat bermasdan, ishlab chiqarishni ko‘paytirish va uni qondirish uchun jahonda neftga o‘sib borayotgan talabga tezda javob berishlari kerak. Bundan tashqari, 2024-yilda Rossiyada yangi loyihalar ishga tushirilishi kutilmoqda. Masalan, "Rosneft" kelgusi yilda "Vostok Oyl" loyihasi doirasida ishlab chiqarishni boshlashini e’lon qildi. Bunga ko‘ra 2027-yilgacha 50 million tonnagacha va 2030-yilgacha 100 million tonnagacha yetkazib berilishi kerak. Bitta loyihaning bunday hajmlari butun mamlakat ishlab chiqarish darajasiga ta’sir qiladi. Shuning uchun OPEK+ bilan ishlab chiqarish kvotalari hajmini oshirish masalasini hal qilish nihoyatda muhim.
2023 yil oxiridayoq bu holatda ba’zi risklar qayd etilgan. Shunday qilib, 21-dekabr kuni Angola mineral resurslari, neft va gaz vaziri Diamantino Azevedo o‘z mamlakati OPEKdan chiqishini ma’lum qildi. Buning ortidan zanjirli reaksiya ishga tushib, OPEK+ kelishuvito‘liq barbod bo‘lishi mumkin, chunki boshqa ishtirokchilar ham ishlab chiqarishni ko‘paytirishi mumkin.
Muammo shundaki, agar bitim buzilsa, hamma maksimal quvvatda ishlab chiqaradi va narxlar tushadi. Bundan nafaqat Rossiya, balki postsovet hududidagi boshqa neft eksport qiluvchi davlatlar – Qozog‘iston va Ozarbayjon ham zarar ko‘radi.
Qozog‘iston, Ozarbayjon va boshqa mamlakatlar
Hozircha Qozog‘iston va Ozarbayjonda amalga oshirish bilan bog‘liq muammolar bo‘lmagan. Aksincha, ularning nefti Yevropa bozorida Rossiya ta’minoti yo‘qligida muvaffaqiyatli sotilmoqda. Qozog‘iston oldindan xavfsizoligini ko‘rdi va 2022-yilda eksport hajmini KEPCO navi sifatida belgiladi, garchi neft o‘z ko‘rsatkichlari bo‘yicha Rossiyaning Urals bilan bir xil bo‘lsa ham. Shu bilan birga, rus navlaridan farqli o‘laroq, KEPCOda chegirma yo‘q. Qozog‘iston ham nemis neftni qayta ishlash zavodlariga yetkazib berish hajmini ko‘paytirmaslikdan zarar ko‘rmadi, u o‘z neftini Novorossiysk va Boltiq dengizi portlari orqali muvaffaqiyatli sotmoqda. Amalga oshirish yaxshi tashkil etilgan oqimlar va oldingi treyderlar orqali bo‘lmoqda.
Ozarbayjon ham jahon bozorlarini qayta qurilishdan foyda ko‘rdi. Yangi neft yetkazib beruvchilaridan – Rossiya o‘rniga Yevropaga kelgan Yaqin Sharq va Afrika davlatlaridan farqli o‘laroq, Ozarbayjon qisqa transport masofasiga ega, bu esa uning Yevropadagi sotuv hajmini oshiradi. 2023-yilning 10 oyi davomida Boku Yevropaga neft eksportini 9 foizga oshirdi.
Shunday qilib, Rossiya 2023-yilda yangi bozor holatiga to‘liq moslashdi, deb aytish mumkin. Qo‘shni davlatlar esa bu vaziyatdan o‘z daromadlarini oshirish uchun faol foydalanmoqda. Ammo Rossiya postsovet mamlakatlarini muammolar manbai deb hisoblamaydi – bozorlarni qayta qurish G‘arb davlatlari tomonidan kiritilgan Rossiyaga qarshi sanksiyalar tufayli ro‘y bermoqda. Rossiya esa neft qazib oluvchi qo‘shnilariga emas, aynan sanksiya kiritganlarga qarshi.