TOShKENT, 26 dek — Sputnik. Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII) va Eron o‘rtasida erkin savdo hududi (ESH) yaratish bo‘yicha kelishuv imzolandi. 2019-yil oktabr oyidan boshlab ESHni shakllantirishga olib keladigan vaqtinchalik kelishuv amal qilmoqda.
Hujjat kuchga kirganidan beri - pandemiya va G‘arbning Moskva, Minsk va Tehronga qarshi sanksiyalariga qaramay, YeOII va Eron o‘rtasidagi savdo aylanmasi ikki baravardan ko‘proq oshdi. Sputnik to‘liq ko‘lamli erkin savdo kelishuvi Ittifoqqa a’zo davlatlar va Eron uchun qanday istiqbollarni ochishini o‘rganib chiqdi.
Savdoning o‘sish salohiyatlari
Dushanba kuni Sankt-Peterburgda Oliy Yevroosiyo iqtisodiy kengashi yig‘ilishi doirasida YeOII va Eron erkin savdo shartnomasini imzoladi.
Ushbu shartnoma 2019-yil oktabr oyidan beri amalda bo‘lgan vaqtinchalik kelishuv o‘rnini bosadi, unga ko‘ra tomonlar imtiyozli savdo shartlariga o‘tgan – taxminan 12 mingta tovardan 360 ga yaqini tarif imtiyozlariga ega bo‘lgan. Va hatto bu savdoni ikki baravardan ko‘proq - 2019-yildagi 2,45 milliard dollardan 2022-yilda 6,2 milliard dollargacha oshirish imkonini berdi. Va bu shartnomaning tovar qamrovi qishloq xo‘jaligi va sanoat mahsulotlarining minimal to‘plami bilan cheklangan bo‘lsa ham.
ESH tashkil etish to‘g‘risida to‘liq formatli bitim imzolanishi bilan YeOII va Eronning o‘zaro savdosi qisqa vaqt ichida sezilarli darajada oshishi mumkin - bojlarning pasayishi barcha tovar pozitsiyalarining qariyb 90 foiziga va ittifoqqa a’zo mamlakatlarning barcha yetkazib berishlarining 99 foizidan ko‘prog‘iga ta’sir qiladi.
"Biz ko‘zlagan mantiqiy birinchi maqsad - taxminan 18-20 milliard dollar - bu biz yaqin kelajakda erishishimiz mumkin bo‘lgan narsadir ... Taxminan besh-yetti yil”, - dedi Yevroosiyo iqtisodiy komissiyasi (YeIK) savdo vaziri Andrey Slepnyov.
YeIK savdo vazirining so‘zlariga ko‘ra, to‘liq huquqli erkin savdo bitimi imzolanishi bilan Eronda YeOIIga a’zo mamlakatlar yetkazib beruvchilari uchun o‘rtacha import boji 4,5% darajasida bo‘ladi, odatiy boj esa 30% atrofida bo‘ladi.
"Bu yiliga yig‘imlar bo‘yicha 380 million dollar tejash", – dedi Slepnyov.
Eron tovarlari uchun o‘rtacha tarif ham pasaytiriladi - 6,6 foizdan 0,8 foizgacha.
Bundan tashqari, kelishuv texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi tarifsiz to‘siqlar (boshqacha aytganda, tomonlar tovarlarni sertifikatlashdan soddalashtirilgan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladilar), sanitariya va fitosanitariya choralari, bojxona qoidalari, bozorni muhofaza qilish choralari va tovarlarning kelib chiqishini aniqlash qoidalarini qisqartirishni nazarda tutadi.
Komponentlarga bo‘lgan bojlarni kamaytirish ham ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni osonlashtirishi mumkin.
Andrey Slepnyovning so‘zlariga ko‘ra, YeOII Eronga bug‘doy, makkajo‘xori, qo‘y go‘shti, parranda go‘shti va metallurgiya mahsulotlarini yetkazib beradi. Eronga qayta ishlangan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, neft-gaz majmuasi mahsulotlari, yog‘ochni qayta ishlash, mashinasozlik, shuningdek, o‘g‘itlar va elektronika mahsulotlari eksportini oshirish imkoniyati ham mavjud.
An’anaviy meva, sabzavot va yong‘oqlardan tashqari, Erondan kemasozlik va avtomobilsozlik sanoati uchun mahsulotlar import qilinadi. Sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, shuningdek, to‘qimachilik mahsulotlari yetkazib berishni ko‘paytirish mumkin.
Bundan tashqari, kelishuv doirasida, YeIKda qayd etilganidek, keng ko‘lamli sohalar bo‘yicha hamkorlik rivojlantiriladi. Bular tog‘-kon sanoati, energiya samaradorligi va “yashil o‘sish”, tadqiqot va innovatsiyalar, ta’lim, tibbiyot, telekommunikatsiyalardir.
“YeOII davlatlari va Eron hukumatlari “Shimol-Janub” iqtisodiy yo‘lagini rivojlantirishga katta ahamiyat berayotganini hisobga olib, transport-logistika yechimlari va tranzit tashish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda”, — deyiladi Komissiya bayonotida.
Dekabr oyi boshida Rossiya prezidentining xalqaro masalalar bo‘yicha yordamchisi Yuriy Ushakov Eron va YeOII o‘rtasida 25-dekabrga mo‘ljallangan keng qamrovli sheriklik kelishuvi imzolangani haqida ma’lum qilgandi. Eslatib o‘tamiz, bugungi kunda YeOII Vyetnam va Serbiya bilan erkin savdo shartnomalariga ega. Shunga o‘xshash shartnoma ilgari Singapur bilan ham imzolangan, ammo u hali ratifikatsiya qilinmagan.
Iqtisodiyot, transport va geosiyosat
“Bunday kelishuvga ko‘ra tomonlar iqtisodiy va savdo o‘zaro hamkorligi, jumladan, iqtisodiyotning turli tarmoqlarida qo‘shma loyihalarni amalga oshirish, sarmoyaviy tashabbuslar, bir necha davlatlarning sa’y-harakatlari bilan oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va o‘zaro hamkorlikning boshqa teng darajada muhim yo‘nalishlarida ko‘proq imkoniyatlarga ega bo‘ladilar”, – dedi G.V. Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot universiteti Iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi dotsenti Yekaterina Novikova.
Ekspertning fikricha, savdo hamkorligining kengayishi YeOIIga a’zo davlatlar va Eron iqtisodiyotiga turtki bo‘ladi, va ularning texnologiya sohasida keyingi rivojlanishida hamda butun jahon iqtisodiyoti doirasida umumiy raqobatbardoshlik darajasida yaxshi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
“YeOII mamlakatlari va Eron o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish, bizning fikrimizcha, barcha tomonlar uchun foydalidir”, – dedi Tahliliy kredit reyting agentligi suveren va mintaqaviy reytinglar guruhi direktori Mixail Nikolayev. – YeOII mamlakatlari uchun bu, birinchi navbatda, transport yo‘laklarini kengaytirish, Fors ko‘rfazi va Hind okeaniga “chiqish”dir".
Bu kelishuv mohiyatan “Shimol-Janub” transport koridorini “yopib qo‘yadi”. Xalqaro sanksiyalar ostida qolgan Eron uchun iqtisodiy hamkorlikning kengayishi yangi bozorlarni ochadi, tovarlarini sotishga yordam beradi va transport xizmatlarini ko‘rsatishni kengaytiradi.
Ekspertning qayd etishicha, Armaniston Eron bilan bevosita chegaradosh davlat sifatida bu kelishuvdan katta foyda olishi kerak.
“Erkin savdo zonasi mohiyatan chuqurroq integratsiyadir”, – deydi "Finam" Rossiya moliyaviy guruhi tahlilchisi Nikolay Dudchenko. – “Biz amaldagi kelishuvga ko‘ra, Eronning salohiyatini haqiqatda ro‘yobga chiqarilgan deb hisoblab bo‘lmaydi, deb hisoblaymiz. Eron ancha qulay geosiyosiy mavqega ega bo‘lib, YeOII tashqi savdo aylanmasining 1 foiziga ham yetmaydi. Eronning ESHga kirishi bu salohiyatni oshirishga yordam beradi. Eron o‘z tovar va xizmatlarini YeOIIda va aksincha, osonroq sotish imkoniyatiga ega bo‘ladi”.
G‘arb tomonidan olib borilayotgan eng qattiq cheklov siyosati sharoitida sanksiyaga uchragan davlatlar o‘rtasidagi hamkorlikni yanada kuchaytirish ham mantiqiy va izchil qadamdek ko‘rinadi, dedi ekspert. Bu yerda, uning so‘zlariga ko‘ra, ishlab chiqarish va ilmiy faoliyat sohalari (IT, farmatsevtika va boshqalar) doirasidagi hamkorlikni kengaytirish o‘zini ko‘rsatmoqda.
“Bizning fikrimizcha, YeOII uchun ijobiy ta’sir birinchi navbatda iqtisodiy zonada emas, balki geosiyosiy zonada bo‘lishi mumkin. Bu Ittifoqqa a’zo davlatlar Eronning ESHga kirishidan hech qanday iqtisodiy foyda ko‘rmaydi, degani emas. Ammo Eron birinchi navbatda savdo hamkori sifatida emas, balki geosiyosiy ittifoqchi sifatida kerak va ESHga qo‘shilish bu maqomni mustahkamlashga yordam beradi”, - o‘z fikri bilan o‘rtoqlashdi Nikolay Dudchenko.
O‘zaro manfaatli hamkorlik
"RIKOM-TRAST" investitsiya kompaniyasi tahlil bo‘limi rahbari Oleg Abelev ESH bitimining imzolanishi natijasida ochilgan istiqbollar haqida gapirar ekan, tomonlar o‘zaro manfaatdor bo‘lgan tovarlarning yetarlicha katta ro‘yxati mavjudligini ta’kidladi - bu xom ashyo, minerallar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, turizm va transport xizmatlarining ayrim turlari.
“Ikki tomon iqtisodiyoti uchun bu mamlakatlarimiz zarur bo‘lgan tanqis xomashyo bilan to‘yinish istiqbolini anglatadi. Katta ehtimol bilan mashinasozlik, metallga ishlov berish, atom sanoati, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, oziq-ovqat sanoati – bu sohalar kelishuvlarda ustuvor bo‘lishi kerak”, deb hisoblaydi ekspert.
Kaspiy strategik tadqiqotlar instituti (KSTI) eksperti Aleksandr Karavayev Sputnik muxbiri bilan suhbatda ta’kidlaganidek, tuzilgan kelishuv savdo aylanmasining oshishiga va Eron va YeOII o‘rtasida sanoat hamkorligi boshlanishiga olib keladi.
“Bugungi kunda juda muhim bo‘lgan qator sohalarda Tehron sanksiyalar ostida bo‘lgan so‘nggi 40-yil davomida texnologik jihatdan ma’lum bir avtonomiyaga erisha oldi. Va hozirgi sharoitda, Rossiya va Eronning paydo bo‘layotgan "bo‘g‘imi"da - juda kuchli iqtisodiyotga ega bo‘lgan va tashqi bosim holatiga moslashgan ikki yirik sanksiyali davlat - sanoat hamkorlikning qiziqarli misollari paydo bo‘lishi mumkin", – dedi ekspert.
Masalan, uning aytishicha, avtomobilsozlik sohasida Eron va Rossiya korxonalari bir-birlari uchun ehtiyot qismlar yetkazib beruvchiga aylanishi mumkin.
“Turli korxonalarning bir-birining bozorlariga kirishi rejalari ham aytilmoqda - "Iran Khodro" allaqachon Rossiya bozoriga chiqa boshlagan va "AvtoVAZ", turli xabarlarga ko‘ra, Eronda avtomobillarni yig‘ishni boshlash bo‘yicha muzokaralar olib bormoqda. Shuningdek, KAMAZning Erondagi faoliyatini kengaytirish va yetkazib berish hajmini, jumladan, yangi modellarni ko‘paytirish rejalari haqida ham ma’lum qilindi”, — dedi Aleksandr Karavayev.
Uning ta’kidlashicha, avtomobilsozlikdan tashqari, aviatsiya sohasida ham hamkorlik o‘sishi mumkin - masalan, G‘arbning Rossiya aviatsiya sanoatiga qarshi sanksiyalari (ehtiyot qismlarni yetkazib berish va boshqalar) tufayli bugungi kunda "qulflangan" bo‘lgan Rossiya samolyot parkini ta’mirlash haqida gap ketishi mumkin.
Kemasozlikda esa, aksincha, Rossiya Eronga yordam bera oladi – axir, Rossiya kemasozlik sanoati Kaspiy mintaqasida yetakchi hisoblanadi.
“Eronning gaz turbinalari ishlab chiqarilishini ham qayd etishimiz mumkin – bu sohadagi muvaffaqiyat Eron erishgan yutuqlardan biridir. Bu bugungi kunda Rossiya Rostex doirasida ilgari surayotgan loyihalarga yaxshi qo‘shimcha bo‘lishi mumkin”, — dedi ekspert.
Ushbu shartnoma imzolanishi bilan tomonlar uchun yangi yechimlar ochiladi, dedi u. “Masalan, Eronda YeOII hududidan uchinchi mamlakatlar bozorlariga birgalikda tashqi eksport qilish imkoniyatlari mavjud”, — deya xulosa qildi Aleksandr Karavayev.
Sputnik muxbiri bilan suhbatda Rossiya Federatsiyasi hukumati huzuridagi Moliya universitetining Global tadqiqotlar instituti ilmiy direktori Aleksandr Ilinskiyning ta’kidlashicha, tuzilgan erkin savdo shartnomasi tomonlarga ancha kengroq va chuqurroq imtiyozlar berishdan tashqari (mavjud imtiyozli savdo rejimiga nisbatan) qo‘shimcha imtiyozlar beradi – bojxona tartib-taomillarini osonlashtirish va intellektual mulkni himoya qilish kabilar.
"ESH, shuningdek, normalar va qoidalarni uyg‘unlashtirishni o‘z ichiga oladi, bu mamlakatlar o‘rtasidagi savdo operatsiyalarini soddalashtirish va izchillikka yordam beradi - bu korxonalarga savdo operatsiyalari va investitsiyalarni amalga oshirishda ko‘proq prognozlilik va barqarorlikni beradi", - deya o‘z fikri bilan o‘rtoqlashdi ekspert. – Bitim ikki tomonlama hamkorlikni rivojlantirish uchun qulay muhit yaratadi, savdo oqimlarini diversifikatsiya qilishga va umuman boshqa mamlakatlarga qaramlikni kamaytirishga yordam berishi mumkin, to‘liq erkin savdo bitimi ikki tomonlama savdo-iqtisodiy hamkorlik uchun ko‘proq imkoniyatlar yaratadi, savdo to‘siqlarini kamaytiradi va har ikki tomonning iqtisodiy o‘sishi va rivojlanishini rag‘batlantiradi.
Aleksandr Ilinskiyning so‘zlariga ko‘ra, kelishuv tomonlar o‘rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash uchun katta istiqbollarni ochadi.
Shunday qilib, ESH Eronga YeOII bozoriga kirish uchun imtiyozli shartlarni olish imkonini beradi, bu esa eksportni oshirish va Eron tovarlari va xizmatlarini “Yevroosiyo beshligi” mamlakatlari bozorlarida ilgari surish imkonini beradi, deb hisoblaydi ekspert.
“Ko‘pchilik tovarlarga bojxona to‘lovlarini kamaytirish yoki butunlay olib tashlash savdoni osonlashtirishi, import xarajatlarini kamaytirishi va Eron tovarlarining raqobatbardoshligini oshirishi mumkin. Shuningdek, ESHning tashkil etilishi bu mamlakatlardan Eron iqtisodiyotiga sarmoya jalb qilishi mumkin. Bu sanoatni modernizatsiya qilish va rivojlantirish, shuningdek, texnologik almashinuv va bilimlarni uzatishga xizmat qilishi mumkin”, — dedi u.
YeOIIga a’zo davlatlar, o‘z navbatida, erkin savdo zonasi tufayli yangi va istiqbolli bozorga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, dedi Aleksandr Ilinskiy.
“Eron o‘zining katta iste’mol va sarmoyaviy salohiyatiga ega, kengayish va Ittifoq mamlakatlarida yangi bozorlarni izlash uchun muhim imkoniyatlarni taqdim etishi mumkin. Eron bilan iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish YeOIIga a’zo mamlakatlarga an’anaviy savdo hamkorlariga qaramligini kamaytirish va savdo oqimlarini diversifikatsiya qilish imkonini beradi, bu esa YeOII mamlakatlari iqtisodiyotining barqarorligi va chidamliligini oshirishi mumkin”, — dedi ekspert.
Bundan tashqari, uning ta’kidlashicha, dunyodagi eng yirik neft va gaz ishlab chiqaruvchilardan biri bo‘lgan Eron bilan hamkorlik YeOII mamlakatlariga yanada qulay shartlarda energiya resurslaridan foydalanishni ta’minlashi va o‘z energiya xavfsizligini diversifikatsiya qilishga hissa qo‘shishi mumkin.