TOShKENT, 10 dek — Sputnik. Vladislav Strekopitov. Xitoylik olimlar 2021—2022 yillarda Marsda ishlagan “Chjujun” marsoxodi 35 metr chuqurlikda kelib chiqishi noma’lum ko‘pburchaklarni aniqlaganini ma’lum qildi.
"Chjujun" — Xitoyning "Tanven-1" sayyoralararo missiyasi doirasida 2021-yil 14-may kuni Mars shimoliy yarim sharining sharqiy qismidagi Utopiya nomli yalangligiga qo‘ndi. Xitoy AQShdan keyin Qizil sayyoraga tadqiqotchi marsoxodini muvaffaqiyatli yetkazib bergan ikkinchi davlat bo‘ldi.
"Chjujun" kutilganidek uch oy emas, balki 2022-yil 20-maygacha ishladi, shundan so‘ng u bilan aloqa butunlay uzildi. Bu vaqt ichida qurilma Utopiya tekisligining tubi bo‘ylab ikki kilometrga yaqin masofani bosib o‘tdi.
Bu nafaqat Marsda, balki butun Quyosh tizimidagi diametri uch ming kilometrdan ortiq bo‘lgan eng katta zarba krateridir. Tuzilishi ham qiziq, chunki bu yerdagi qobiq juda nozik va mantiya yuzaga eng yaqin keladi. Butun marshrut bo‘ylab marsoxod bortda o‘rnatilgan RoPeR (Rover Penetrating Radar) georadaridan foydalangan holda radar tekshiruvlarini o‘tkazdi.
Ushbu qurilma 100 metrgacha chuqurlikdagi elektromagnit to‘lqinlarning ikki diapazonida yuqori aniqlikdagi tovush chiqarishni amalga oshiradi.
Taqqoslash uchun: Marsga "Chjujuna" uch oy oldin kelgan va hali ham qo‘shni Isid tekisligini (Isidis Planitia) kraterida ishlayotgan Amerikaning "Perseverance" roveri yer qa’rini atigi o‘n metrgacha "shaffof" qilishga qodir.
Bundan tashqari, "Chjujun" Mars qobig‘ining magnitometrik xaritasini o‘tkazdi, magnit maydondagi mahalliy anomaliyalarni aniqladi, iqlim parametrlarini (harorat, bosim, shamol tezligi) o‘lchadi, spektroskopiya usullari yordamida regolitning mineral tarkibini o‘rgandi va suv qidirdi.
Umuman olganda, marsoxod Yerga 940 gigabayt turli ma’lumotlarni uzatdi.
Qabul qilingan ma’lumotlarni tahlil qilib, xitoylik olimlar Utopiya yalangligi ostidagi yer osti suvlari Qizil sayyora geologik tarixining ilgari sovuq va quruq deb hisoblangan Amazoniya (yaqin) davrigacha faol bo‘lgan degan xulosaga kelishdi.
Amazon yoshidagi cho‘kindi konlarida "Chjujuna" asboblari gidratlangan sulfatlar, gidrokremniy, temir oksidi va xloridlarni aniqladi. Ushbu minerallar hosil bo‘lishi uchun suyuq sho‘r suv talab qiladi.
Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, gidratlangan minerallar vulqon faolligi davrida, issiq magma yer yuzasiga ko‘tarilib, yer osti muzlarini eritib, hosil bo‘lgan eritmani tuzlar bilan to‘yingan paytda hosil bo‘lgan. Yuzasiga chiqib, u bug‘lanib, undan minerallar cho‘kdi.
Utopiya yalangligi ostida ulkan yer osti muz qatlamlari mavjudligi 2016-yilda NASA “Mars Reconnaissance Orbiter”ning SHARAD radaridan foydalangan holda aniqlangan. Zaxiralari 14 ming kub kilometrdan ko‘proqni tashkil qiladi, bu Buyuk Shimoliy Amerika ko‘llarining eng katta va eng chuquri bo‘lgan Yuqori ko‘lidagi suv hajmi bilan solishtirish mumkin.
RoPeR georadar, shuningdek, Utopiya tekisligi ostidagi jinslar aniq qatlamlanganligini ko‘rsatdi, ya’ni ular suv muhitida to‘plangan. Olimlarning fikriga ko‘ra, Amazoniyaning ilk davrida (3,5-3,2 milliard yil oldin) krater vaqti-vaqti bilan suv bilan to‘ldirilgan va bu qatlamlanishga olib kelgan.
Uch milliard yil oldin Marsdagi suyuq suv davri tugadi va qatlamli jinslar chang va mayda qoldiqlardan iborat regolit qatlami ostida ko‘milgan. Shu bilan birga, olimlar yuqori minerallashgan eritmalar hali ham g‘ovak tutqichlarida chuqurlikda qolishini istisno qilmaydi.
Yaqinda xitoylik olimlar yana bir kashfiyot haqida xabar berishdi: yerdan taxminan 35 metr chuqurlikda, "Chjujuna" yerga kiruvchi radar diametri bir necha o‘n metrgacha bo‘lgan xanjar shaklidagi ko‘pburchak tuzilmalarni aniqladi. 1,9 kilometrlik yo‘l bo‘ylab qurilma 16 ta shunday ko‘pburchakni qayd etdi, bu esa ular butun Utopiya hududida keng tarqalganligini ko‘rsatdi.
Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, sirli yer osti inshootlari "nam" davr oxirida yoki tugagandan so‘ng darhol paydo bo‘lgan. Bular dastlab keyingi geologik jarayonlar natijasida chuqurlikka cho‘kib ketgan yer usti relef shakllari edi. Mualliflar taklif qilgan modelga ko‘ra, suv kraterdan chiqib ketganda, uning tubidagi gilli cho‘kma qurib, yorilib ketgan.
Namlik yoriqlarga kirib bordi: chuqurlikdan — yer osti suvlarining ko‘tarilishi va g‘ovak muzning sublimatsiyasi paytida hosil bo‘lgan bug‘ning tarqalishi natijasida va sirtdan — qor shaklida. Muzlaganda, yoriqlarni to‘ldirgan suv va tuproq takozlar kabi ishladi.
Millionlab yillar davom etgan muzlash va erishning siklik jarayoni natijasida o‘ziga xos kichik tepalikli relef shakllangan. Taxminan 3,2-2,9 milliard yil oldin Mars yuzasida sharoitlar keskin o‘zgardi: iqlim quruqroq va sovuqroq bo‘ldi. Ko‘pburchak relef eroziyaga uchragan, uning qoldiqlari regolit qatlami ostidan topilgan.
"35 metr chuqurlikda joylashgan an’anaviy chegara ustidagi va pastdagi jinslarning tuzilishi juda farq qiladi", — deb yozadi maqola mualliflari. — “Bu issiqlik rejimi va suv faolligining sezilarli o‘zgarishidan dalolat beradi. Shubhasiz, bu vaqtda Marsning past va o‘rta kengliklarida iqlimiy inqilob sodir bo‘ldi.
Shunga o‘xshash ko‘pburchak tuzilmalar bugungi kunda ham Mars yuzasida keng tarqalgan. Ular har yili bahorda sayyoramizning qutbli hududlarida paydo bo‘ladi. Ular birinchi marta 2006-yilda Mars Reconnaissance Orbiter kosmik kemasiga joylashtirilgan HiRISE (High Resolution Imaging Science Experiment) kamerasi tasvirlarida payqalgan.
Arizona universiteti tadqiqotchilari HiRISE kamerasidan olingan tasvirlarni tahlil qilib, chuqurchaga o‘xshash tuzilmalar suv va karbonat angidrid gazidagi mavsumiy o‘zgarishlar natijasi degan xulosaga kelishdi. Regolitga muzlagan suv va quruq muz uni ko‘pburchaklarga ajratdi, ularning chegaralari bo‘ylab qattiq tog‘ jinslari yuzaga chiqadi. Va "qolip"ning markaziy qismlarida bo‘shashgan qumli yoki changli konlar to‘planadi.
Bahorda harorat ko‘tarilgach, yer osti muzlari suyuqlik fazasini chetlab o‘tib, darhol qattiq holatdan gazga aylanadi.
Olimlarning fikriga ko‘ra, HiRISE kamerasi ilgari ko‘plab Mars kraterlarining tekis tubida yozib olgan mashhur ko‘pburchak qumtepalari taxminan bir xil tarzda hosil bo‘lgan. Shamollar chang va qum donalarini uchirib yuboradi, yoriqlarni to‘ldiruvchi muz esa ko‘pburchak tizmalarni hosil qiladi.
Batafsil tasvirlarda katta o‘lchamli ko‘pburchaklar ichida kichikroq ko‘pburchaklar tarmog‘i ko‘rinadi. Shaklida ular quruq ko‘llarning tubida quriydigan yoriqlarga o‘xshaydi.
Ko‘pburchak relyef tuzilmalari Yerda, abadiy muzlik rivojlangan hududlarda ham keng tarqalgan. Marsda bo‘lgani kabi, ular yorilishning eroziv shakllarining shakllanishiga olib keladigan mavsumiy muzlash-eritish davrlari bilan bog‘liq.