Poytaxtda Markaziy Osiyoda transchegaraviy tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha uch kunlik mintaqaviy muloqot bo‘lib o‘tmoqda. Unda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston, milliy va xalqaro tashkilotlar vakillari ishtirok etmoqda.
Transchegaraviy tabiatni muhofaza qilish — bu bir yoki bir nechta xalqaro chegaralarni kesib o‘tgan hududlarni himoya qilish uchun mamlakatlarning hamkorligi.
Markaziy Osiyo sut emizuvchilarini asrash tashabbusi nuqtayi nazaridan, O‘zbekistonning transchegaraviy hamkorligining muhim yo‘nalishi Buxoro bug‘usi, fors qoplonlari, jayron, sayg‘oq va urial (tog‘ qo‘ylari) kabi hayvonlarni asrash hisoblanadi.
Markaziy Osiyo sut emizuvchilarini asrash tashabbusi yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini saqlash to‘g‘risidagi konvensiyani amalga oshirish doirasida mintaqada ularni va ularning yashash joylarini xalqaro darajada himoya qilish maqsadida ishlab chiqilgan.
O‘zbekiston Konvensiyani 1998-yilda ratifikatsiya qilgan. Hujjat migratsiya hayvonlari o‘tadigan 133 ta mamlakatni birlashtiradi. Respublikada sohaning qonunchilik bazasi jadal takomillashtirilmoqda.
Shunday qilib, hukumat 2030-yilgacha atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqladi. Bundan tashqari, mamlakatda 2028-yilgacha biologik xilma-xillikni saqlash strategiyasi amalga oshirilmoqda.
“Strategiyaga muvofiq muhofaza etiladigan tabiiy hududlar maydoni 3 barobar kengaytirildi: 2016-yildagi 4,6 foizdan bugungi kunga kelib 14,2 foizga yetdi, bu esa o‘simlik va hayvonot dunyosining noyob turlarini saqlab qolish uchun katta imkoniyat yaratmoqda”, — dedi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vaziri Aziz Abduhakimov.
Ular muloqot chog‘ida ta’kidlaganidek, dunyoda 3 mingdan ortiq qo‘riqlanadigan hududlar mavjud bo‘lib, ularning umumiy maydoni 4,6 million kvadrat metrni tashkil etadi.
Hayvonlarni birgalikda himoya qilish
O‘zbekistonda Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston bilan chegarada joylashgan 14 ta qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar mavjud.
“Respublika g‘arbida “Sayg‘oqchiy” kompleks qo‘riqxonasi, "Orolqum" va "Janubiy Usturt" milliy bog‘lari, Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati, respublika markazida “Markaziy Qizilqum” tabiiy bog‘i, Oqtog‘-Tomdi qo‘riqxonasi, Qizilqum qo‘riqxonasi bor. Sharqiy qismida Ugom-Chotqol va Zarafshon milliy bog‘lari, Zomin davlat qo‘riqxonasi, Hisor qo‘riqxonasi, Yuqori To‘palang milliy bog‘i, Janubi-sharqida Bobotog‘ milliy bog‘i va Surxon qo‘riqxonasi joylashgan”, — deydi Ekologiya vazirligi Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar boshqarmasi boshlig‘i Xalilulla Sherimbetov.
Sherimbetovning so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekistonning qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarning (QTH) 70 foizi qo‘shni davlatlar bilan chegarada joylashgan.
Bu transchegaraviy muhofaza qilinadigan hududlarni yaratish imkonini beradi, bu esa ko‘chib yuruvchi hayvonlar turlarini himoya qilish va nazorat qilish bo‘yicha birgalikdagi sa’y-harakatlarni anglatadi.
Tojikiston bilan hamkorlik qilish Tan-Shan qo‘ng‘ir ayiqlari va qor qoplonlari yashaydigan archa o‘rmonlari va yashash joylarini saqlab qolish, shuningdek, to‘qay o‘rmonlari va Buxoro bug‘ularining yashash joylarini kuchaytirilgan muhofazaga olish imkonini beradi.
Turkmaniston bilan hamkorlikda echki, Buxoro tog‘ qo‘ylari va Markaziy Osiyo leopardlarining yashash joylarini saqlab qolishga harakat qilinadi. Sayg‘oq, turkman quloni va jayronning yashash joylarini saqlab qolish uchun qozog‘istonlik mutaxassislar bilan kuchlarni birlashtirish muhim ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, uchta respublika o‘rtasida transchegaraviy qo‘riqlanadigan hudud tashkil etish taklif etildi: Orolqum milliy bog‘i va O‘zbekiston tomonida Sayg‘oqchiy qo‘riqxonasi, Turkmaniston va Qozog‘iston Usturt qo‘riqxonasi tomonidan — Qoplonqir qo‘riqxonasi.
Bu nafaqat cho‘l-dasht tabiiy majmualarini, balki hayvonlarning noyob turlari va suv qushlarining yashash joylarini ham saqlab qoladi.
O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Qozog‘istonda ham vaziyat xuddi shunday. O‘zbekiston tomonida gap Ugom-Chotqol milliy bog‘i va biosfera rezervati, shuningdek, Chotqol qo‘riqxonasi haqida bormoqda. Bu qor qoploni, Tan-Shan qo‘ng‘ir ayig‘i va Menzbira sug‘urining yashash joylarini saqlab qolishga yordam beradi.
O‘lja ovi - najot
Hayvonlarni saqlab qolish va yo‘q bo‘lib ketishdan himoya qilish usullaridan biri bu o‘lja ovidir. Markaziy Osiyo mintaqaviy ekologik markazi vakili Lyudmila Kiktenko ko‘p yillardan buyon Tojikistonda bu yondashuv samaradorligini kuzatmoqda.
“Ov bu brakonerlik degan stereotip mavjud. Ammo Tojikiston misoli shuni ko‘rsatadiki, ovni shunday tashkil qilish mumkinki, u hayvonlarni saqlab qoladi va Qizil kitobga kiritilgan turlar sonining ko‘payishiga hissa qo‘shadi”, — deydi u.
Tabiatni muhofaza qilish ovi tufayli Tojikiston milliy Qizil kitobiga kiritilgan morxo‘r nasilli echkilar populyatsiyasini ko‘paytirishga muvaffaq bo‘ldi. Ekologning so‘zlariga ko‘ra, 2005-yilda Tojikistonning Afg‘oniston bilan chegarasidagi Panj qirg‘og‘ida 3,5 ming gektar maydonda 40 ga yaqin jonivor bo‘lgan.
“4 yildan so‘ng chorva mollari soni 4 baravar ko‘paydi, bugungi kunda tajriba hududidagi son 600 dan ortiq, Tojikiston bo‘ylab esa 2 mingdan ortiq boshni tashkil etadi”, — dedi Lyudmila Kiktenko.
Bundan tashqari, bunday ovni tashkil etish nafaqat ish o‘rinlarini yaratish, balki davlat budjetini to‘ldirish imkonini beradi — 15 bosh hayvonning yillik kvotasi 450 ming dollarni tashkil qiladi.
“Mahalliy aholi ovchilar uchun barcha shart-sharoitni yaratib, pul ishlab topadi. Shu bilan birga, faqat qari hayvonlarni ovlashga ruxsat berilgan”, – deydi ekolog.
Transchegaraviy hamkorlikning afzalliklari va muammolari
Mutaxassislar transchegaraviy tabiatni muhofaza qilishning bir qancha afzalliklarini qayd etishdi:
ekologik manfaatlar (yashovchan populyatsiyalar va turlarni saqlash, ko‘chib yuruvchi turlarning omon qolishi, mintaqaning ekologik yaxlitligi);
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish (tabiiy transchegaraviy turizm, mahalliy mahsulotlarning transchegaraviy savdosi, mahalliy iqtisodiyotni rivojlantirish);
siyosiy munosabatlarni chuqurlashtirish.
Bundan tashqari, transchegaraviy muhofaza ko‘chib yuruvchi turlarning omon qolishiga yordam beradi, shu jumladan, ularning oziqlanishi va ko‘payishi mumkin bo‘lgan maydonlarni ko‘paytirish.
Markaziy Osiyo uchun bu alohida ahamiyatga ega, chunki bu yerda eng muhim migratsiya yo‘laklari joylashgan bo‘lib, ular bo‘ylab yovvoyi jayron, sayg‘oq va yovvoyi hayvonlarning boshqa noyob turlari podalari harakatlanadi.
Ular ko‘pincha yo‘lda to‘siqlarga duch kelishadi — nafaqat chegara to‘siqlari, balki infratuzilmani rivojlantirish.
Sayg‘oqlar aynan Qozog‘istondan O‘zbekistonga to‘siqsiz ko‘chib o‘tish uchun yaratilgan Sayg‘oqchiy majmuasi qo‘riqxonasida bu muammoga duch keldi.
“Ammo Qozog‘iston tomoni chegaraga o‘rnatgan panjara tufayli migratsiyaning oldi olindi. Keyinchalik Beyneu-Shalkar temir yo‘li tufayli vaziyat murakkablashdi — sayg‘oqlar respublikaga ko‘chib ketishni deyarli to‘xtatdi. Biroq son ortib bormoqda va bugungi kunda 500 taga yaqin jonivorlar bor”, — deya qo‘shimcha qildi Sherimbetov.
Muloqot ishtirokchilari fikriga ko‘ra, chegaralar bilan ajratilgan ekotizimlar ko‘pincha turli xil siyosat va boshqaruv tuzilmalariga bo‘ysunadi, shuning uchun transchegaraviy tabiatni muhofaza qilish bu farqlarni bartaraf etishga yordam beradi.
Shu bilan birga, ekspertlar transchegaraviy hamkorlikning afzalliklari bilan bir qatorda chegara hududlarini boshqarishga to‘sqinlik qilayotgan muammolarni ham qayd etmoqda.
Turkmaniston vakili Shirin Karrivaning so‘zlariga ko‘ra, birinchi navbatda, gap qonunchilikdagi farq (uni uyg‘unlashtirish kerak), tildagi qiyinchiliklar (tarjima zarurligi) haqida bormoqda. Bundan tashqari, chegara zonalarida ayrim jihozlardan foydalanish va umuman, mutaxassislarning qo‘shni hududga kirishiga cheklovlar mavjud. Bu borada idoralararo, xususan, chegara va ekologik tuzilmalar o‘rtasida hamkorlikni yo‘lga qo‘yish zarur.