Abay Qo‘nonboyev — qozoq adabiyoti asoschisi
Abay Qo‘nonboyev (Abay Qұnanbayұli) – qozoq shoiri, faylasufi, yozuvchisi, qozoq yozma adabiyoti asoschisi, tarjimon va bastakor.
SputnikAbayning yoshligi
Asl ismi Ibrohim Qo‘nonboyev 1845-yilning 10-avgustida Qozog‘istonning Yettisuv viloyatiga qarashli Chingiztog‘ (hozirgi Abay) tumanida dunyoga kelgan. Uning otasi Qo‘nonboy O‘skonboy o‘g‘li qozoq urug‘lari ichidagi badavlat insonlardan edi.
Ibrohimning onasi va buvisi yoshligidan erkalatib Abay (ehtiyotkor, uychan ma’nosida) deb chaqirishar edi. Keyinchalik bu nom shoirning taxallusiga aylanadi.
Abay dastlabki ta’limni o‘z ovulidagi mulladan oladi, 10 yoshida otasi uni Yettisuv (Semipalatinsk) shahridagi madrasaga o‘qishga yuboradi. U yerda Abay 3-yil davomida arab, fors tillarini o‘rganadi hamda ertak, afsona va hikoyalarni o‘qiy boshlaydi.
Shuningdek Abay Sharq mumtoz adabiyotining Firdavsiy, Sa’diy, Xusrav Dehlaviy, Navoiy, Fuzuliy, Bobur, Nodira asarlari bilan tanishadi, ularning g‘azallarini yodlaydi va hatto o‘zi ham ularning asarlariga taqlidiy she’rlar yoza boshlaydi.
1858 yilda, 13 yoshida Abay Sharq adabiyoti namoyondalariga bag‘ishlab ushub she’rini yozadi:
Fuzuliy, Shamsiy, Sayqaliy,
Navoiy, Sa’diy, Firdavsiy,
Xo‘ja Hofiz – bu xammasi,
Madad ber, yo shuaro fariyod.
Madrasada o‘qigan vaqtlarida Abay bir vaqtning o‘zida “Prixodskaya shkola” – cherkov yonidaga maktabda ham qatnab turadi. Bu yerda u rus tilini o‘rganishga intiladi. Rus tili kelajakda unga rus adabiyotining buyuk namunalarini mutolaa qilishga yordam beradi.
Lekin 13 yoshida otasi Qo‘nonboy Abayga el boshqarish lavozimini olib berish maqsadida o‘qishdan bo‘shatib o‘z ovuliga olib ketadi. Shu vaqtdan boshlab Abay ovuldagi xalq boshqarish ishlariga aralasha boshlaydi.
Ish faoliyati davomida Abay hayotning pastu balandini ko‘radi, el orasidagi ziddiyatlarni, zo‘ravonlik va qarama-qarshiliklarning guvohi bo‘ladi. Abay o‘z ishida adolatga, xalq uchun foyda keltirishga intiladi, lekin atrofda uni qo‘llab-quvvatlaydiganlar topilmaydi.
1978 yilda juda ko‘p qiyinchiliklar, va o‘ziga nisbatan yog‘dirilgan tuhmatlardan so‘ng Abay bo‘lislikdan (hokimlikdan) butunlay voz kechadi. Keyinchalik Abayning bu kechinmalari uning asarlarida aks etadi.
Ko‘nglim qaytdi do‘stdan-da, dushmandan-da, Aldamagan kim qoldi tirik jonda? Olis-yaqin qozoqning barin ko‘rdim, Yolg‘iz-yarim bo‘lmasa onda-sonda.
Ko‘nglim qaytdi do‘stdan-da, dushmandan-da,
Aldamagan kim qoldi tirik jonda?
Olis-yaqin qozoqning barin ko‘rdim,
Yolg‘iz-yarim bo‘lmasa onda-sonda.
Abay ijodi
Abay madrasada o‘qib yurgan yillaridan boshlab she’rlar yoza boshlaydi, ammo otasidan cho‘chib hech kimga ko‘rsatmaydi. U 19 yoshida yozgan “Alifbo” she’rida xalqni ma’rifatga, ilm olishga undaydi.
28 yoshida boshqaruv ishidan voz kechgan Abay 40 yoshiga kelib yana she’riyatga qaytadi. Bu yoshida Abay Abay har tomonlama bilimli, hayot qiyinchiligini ko‘rgan, keng dunyoqarashi shakllangan shaxsga aylangan edi.
1886 yildan boshlab u she’riyatga astoydil kirishadi va o‘zining eng chuqur mazmunli asarlarini yaratadi.
Qozog‘im, sho‘rli yurtim, vayron yurtim!
Qorong‘uda yo‘l topmay, hayron yurtim!
Yomon bilan yaxshini farq qilolmay,
Og‘zida ham qon, ham moy, sarson yurtim!
Qarasam, ajabtovur yuzing sening,
Nechun axir, aldamchi so‘zing sening?
Donolarning hikmati pisand emas,
G‘ofil qolgan, adashgan o‘zing sening!
Tunda uyqung buzilar, kunduz – kulging,
Dardingga em bo‘ladi, moling-mulking!
Ochko‘zsan, ta’makorsan, qurumsoqsan,
Bor savlating boshingga kiygan tulking…
Biy bo‘ldi qiyqim boylar bosh-boshiga,
Dog‘ soldi, zahar soldi yurt oshiga,
Qo‘rqaman, asosi yo‘q ko‘r singari,
Elim unar buzuqlar aldashiga!..
Otalarga o‘xshamay qoldi turqing,
Yopiray, muncha ketdi, elim, xulqing!
Birlik yo‘q, baraka yo‘q, buzuldi fe’l,
Qani yiqqan davlating, boqqan yilqing?
Elat bilan – elat yov boylik uchun,
Og‘a bilan – ini yov siylik uchun,
Qozog‘im, o‘z-o‘zingni o‘ylamasang,
Badbaxt kunga qolmasmi taqdir butun?
Men netay, axir kimga umid bog‘lay?
Qo‘rqoq qullar yurtida ne baxt chog‘lay?
Bir yo‘lchi topilmasmi sarson elga,
Men izlay, men axtaray, men so‘roqlay…
Shoir o‘zining "Qozog‘im, sho‘rlik yurtim, vayron yurtim", "Boylar yurar molin qo‘rg‘alatib", "Adashganning oldi jo‘n", "Ko‘nglim qoldi do‘stdan ham, dushmandan ham", "Sizga kim ilm berar, yonmay yotib so‘nsangiz", "Dunyo ham, mol ham — ilmga ko‘ngil bersangiz", “Ilm topmay maqtanma”, “Yoshlikda ilm deb o‘yladim”, “Internatda o‘qiydi”kabi va boshqa she’riy asarlarida xalqni madaniyatga, ilm va ma’rifatga, buyuk insoniy fazilatlarga da’vat etadi.
Shuningdek, u yoshlarni ilm olishga va tarbiyaviy xarakterga ega bo‘lgan "Naqliya so‘zlari", ya’ni nasihatlar to‘plamini yaratadi. 45 ta katta-kichik hikoyalardan iborat ushbu asarlar to‘plami qozoq xalqining oltin merosi hisoblanadi.
Abay 1889-yilda "Qozoq xalqining kelib chiqishi haqida muxtasar so‘z" nomli ilmiy-tarixiy maqolasini yozadi.
Abaydan bizgacha 200 ga yaqin she’riy asarlari bilan 3 ta doston - "Iskandar", "Azim hikoyasi", "Ma’sud" yetib kelgan.
Ba’zi o‘smir zamondoshlar xafa qilar,
Uquvi yo‘q, har qadamda xato qilar.
Or-nomusi, toqati yo‘q, ishonchi yo‘q,
Tayini yo‘q, faqat kayfu safo qilar.
Yomon bilan yaxshini farq qilsa, koshki,
Yoki dinu diyonatin bilsa koshki;
Qasam ichib, lof urib izlagani
Bir ot bilan oshdan nari jilsa koshki.
Bunday yoshlar o‘z yurtining ko‘rnamagi,
Na o‘qiydi, na bir hunar o‘rganadi.
Mehnat qilmay, bir amallab mol topmoqchi,
Na imonu na inon bor, surgaladi.
Unda uni aldaydi u, bunda buni,
Jon bersang ham, topilmaydi so‘zning chini.
Gumdon bo‘lsa, elga qittak ziyon kelmas,
Bir semizroq ot bo‘ladi uning xuni.
Abayning asarlarida xalqini ilm-ma’rifatga, insoniylikka da’vat etuvchi g‘oyalar bilan bir qatorda, sof muhabbat, chin do‘stlik va ellar orasidagi birodarlik g‘oyalari ham kuylanadi.
U o‘z asarlarida "do‘stliksiz, muhabbatsiz hayot bo‘lishi mumkin emas", "hayotda inson insonni sevmasdan, jamiyat uchun astoydil xizmat qilmasdan yaxshi yashash mumkin emas" - kabi g‘oyalarni ilgari suradi.
Uning "Yigitlar, o‘yin arzon, kulgi qimmat", "Ey muhabbat, ey do‘stlik", "Qiz so‘zi", "Yigit so‘zi", "Oshiq so‘zi - tilsiz so‘z", "Ba’zan tushar ko‘nglimga", "Oshiklik va xumorlik - bu ikki yo‘l", "Sen meni ne eta- san?...", "Yoshlik alangasib qaydasan?" kabi she’rlari shunday mavzularga bag‘ishlangan.
Qalin soch, orqasiga tushgan o‘rim,
Kokilin qoqib asta yursa po‘rim.
Suvsar bo‘rik, oq tomoq, qora qoshli,
Ko‘rdingmi suluv qizning shunday turin?
Jovdiragan qora ko‘zi oynadayin,
Yurakni lovullatar ko‘rgan sayin.
Momiqdayin oq badan, ochiq yuzli,
Marjon tishli ko‘rdingmi qizning holin?
Abay sharq mumtoz adabiyoti bilan bir qatorda rus adabiyotining buyuk ijodkorlari, klassik va zamonaviy asarlari bilan tanishadi. Xususan, Belinskiy, Chernishevskiy, Dobrolyubov, L. Tolstoy, A.S.Pushkin, M.Yu.Lermontov va boshqalar asarlarini o‘qiydi. Bayron, Gote va ba’zi rus adabiyoti namoyondalarining asarlarini qozoq tiliga tarjima qiladi.
Abayning Pushkinning “Yevgeniy Onegin” asari asosida bitgan “Tatyananing qirdagi qo‘shig‘i” nomli turkum she’rlari qozoq adabiyotining eng yaxshi namunalaridan bo‘lib qoldi.
Abay ustoz sifatida ham ko‘pgina yosh shoirlarni tarbiyaladi, ularga homiylik qildi. Shu o‘rinda o‘g‘li Mag‘aviyaning (1863-1904) “Medg‘at Qosim”, Oqilboyning (1863-1904) “Qissai Yusuf” kabi dostonlari yaqqol misol.
Abay o‘lanchi va bastakor
Ma’lumki qozoq xalqida do‘mbra bilan o‘lan aytuvchi shoirlar (oqin) qadimdar mavjud bo‘lgan. Abay o‘z zamonining ana shunday oqinlariga ham yuqori talab qo‘yadi va maza-matrasiz she’rlar yozib yurgan ijodkorlarni keskin tanqid qiladi.
O‘lan - so‘zning poshilosi, so‘z sarasi,
Qiyindan qiyiltirar er donasi.
Tilga yengil, yurakka iliq tegib,
Tep-tekis, silliq kelsin aylanasi.
Saralanmay bulg‘ansa so‘z orasi,
Bu - oqinning bilimsiz - bechorasi.
Ham oqin, ham tinglovchi ko‘pi nodon,
So‘z tanimas bul yurtning bir porasi.
So‘z boshi avval hadis, oyat bo‘lur,
Shirasi ham ma’nosi goyat bo‘lur.
Payg‘ambar ham so‘zini o‘lan qilgan,
O‘lan aytay, shoyadki ko‘nglim to‘lur.
Abay bastakor sifatida ham qozoq xalqi musiqa tarixida “Sakkiz ayoq”, “Aytdim salom, qalamqosh”, “Men ko‘rdim baland qayin qulashin”, “Jelsiz tunda yoriq oy”, “Necharo, qaytdim sezdirmay” kabi asarlari bilan alohida o‘rin egallaydi.
U o‘z she’rlariga xalq kuylari asosida kuy bastalagan. Abaygacha qozoq she’riyatida ikki xil o‘lan o‘lchovlari mavjud bo‘lgan: “Qora o‘lan” bilan “Jf”dir. Shoir esa rus va jahon she’riyatini chuqur o‘rganib o‘lanlar vaznini o‘n yettitaga yetkazdi.
Shu o‘rinda shoirning “Sakkiz ayoq” she’ri bilan 16 tarmoqli “Sen meni netasan?” asarini eslash lozimdir.
Men o‘lanni yozmayman ermak uchun,
O‘tgan-ketgan gaplarni termak uchun.
Men o‘lanni yozaman tushunganga,
Avlodimga bir saboq bermak uchun.
So‘zimni tentak uqmas, ziyrak uqar,
Ko‘nglining ko‘zi ochiq, sergak uqar.
Qiyshiq-qing‘ir yo‘llardan kelma menga;
To‘g‘ri kel, ko‘p sir ochib tashlay senga.
Ehtimol, birinchi gal uqmassan ham,
O‘lan alifbesidan boshlay senga.
Aytib qo‘yay, yoqmasa shu zamonoq ayt;
Yangi o‘lan so‘ramay, ovulingga qayt.
Men o‘landa afsona kuylamadim,
Oltindan quyma qizni o‘ylamadim.
Keksalarga hech o‘lim tilamadim,
Yoshlarga yomon bo‘l, deb so‘ylamadim.
Jirkanmayin, so‘z aslin mendan so‘ra,
So‘zimning tagi teran, payqab qara.
Abay me’rosini o‘rganish
Qozoq adibi, yirik so‘z san’atkori Abay 1904-yil 6-iyulda 59 yoshida vafot etdi.
Shoir vafotidan so‘ng uning umri bilan ijodiy san’ati, falsafasi, ijtimoiy, estetik ko‘z qarashlari, qozoq nazmidagi she’r tarmog‘i, musiqiy merosi xaqidagi izlanishlarni o‘z ichiga oluvchi abayshunoslik yo‘nalishi paydo bo‘ldi.
Shu jumladan, Muxtor Avezov o‘z umrining kattagina qismini Qo‘nonboyevning hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganishga sarflab, u haqida ko‘p jildli “Abay yo‘li” epopeyasini yaratgan. Adibning aksar asarlari o‘zbek tiliga Mirtemir va boshqa shoir, yozuvchilar tomonidan o‘girilgan.
Ma’rifatparvar shoirning asarlari birinchi marta Sankt-Peterburgda “Qozoq shoiri Ibrohim Qo‘nonboy o‘g‘lining she’rlari” degan nom bilan chop etilgan. Adibning nasriy asarlari 1918-yilda Semipalatinskda, 1922-yilda “Tanlangan she’rlari” Toshkentda nashr qilingan.
Bir so‘z bilan aytganda, Abay qozoq adabiyoti va qozoq tiliga asos soldi, qozoq xalqini boshqa xalqlar madaniyatidan bahramand qildi. Ulkan adabiy merosi, ilm-ma’rifatga eltuvchi, adolatni kuylovchi she’rlari bilan sharq adabiyoti yulduzlari qatoridan munosib joy oldi.
Abayning adabiy merosi o‘zbek, tatar, qirg‘iz, qoraqalpoq, turk, mo‘g‘ul, xitoy, chex tillariga tarjima qilingan.
O‘N BEShINChI SO‘Z
Mening nazarimda, aklli kishi bilan aqlsiz kishini ajratib turadigan bitta narsa bor.
Avvalambor, bandasi yaratilgandan keyin, dunyodagi mavjud narsalarga qiziqmay iloji yo‘q. Xuddi ana shu payt uning umrida eng qiziq davri bo‘lib esida qoladi. Shunda aqlli odam kelgusida nafi tegadigan bir ishga mehr qo‘yib, ixlos bilan yopishar ekan-u, bir kun uning ana shu qiziqqan narsasi o‘zining sevgan kasbiga aylanib, kuniga yarab, ko‘z ko‘radigan, quloq eshitadigan, ko‘ngil sevadigan bo‘larkan. Nihoyat, shunday o‘tgan umrning o‘kinchi ham bo‘lmas ekan.
Aqlsiz kishi nimaiki ko‘rsa - shunga havas qilib va ularning birortasini ham boshini tutolmay, ne-ne til- laga topilmaydigan umrini it azobida xor-zorlik bi- lan o‘tkazib yuborar ekan-u, keyingi o‘kinchidan foyda chiqmas ekan. U odam o‘zini yoshligida, bu hunar bo‘lmasa, u hunar, deb o‘zini har ishga qodir sezib, u shoxdan bu shox- ga uchib-qo‘nib, go‘yo yoshligi abadiy turaveradiganday, be- lining quvvati, ko‘zining nuri ketib qarimaydiganday ko‘rinarkan-u, vaqti kelib, tushunib, biror ishning boshi- ni ushlayman, deganda, yoshi o‘tib, kuchi ketib, qo‘lidan hech narsa kelmay qolar ekan.
Keyin har narsaga bir qiziqish masalasi. Agar biror narsaga qiziqsang — bora-bora uni sevib qolarkansan, kishi. Bir narsani sevishning o‘zi ham bir dard bo‘larkan. Ana shu sevgan ishingga, kasbingga yetay-yetay deb turganingda, odamda kandaydir bir mastlik, mag‘rurlik paydo bo‘larkan. Ma’lumki, har qanday mastlik kishining aybini ko‘prok yuzaga chiqarar, ko‘zlarini shira bostirar, mag‘rurlantirib yuborar ekan. Ana shunday paytda eslik odam esini yo‘qotib qo‘ymay, akd-xushini bir joyga yigib olib, o‘z kasbi-korining etagidan mahkam ushlar ekan. Essiz, ovsar kishilar esa boshi aylanib, ko‘zi tinib, bosar-tusar joyini bilmay, hovliqib, bosh yalang, egar-to‘qimsiz otini kamchilayverar ekan - men shuni ko‘rdim.
Agarda sen ham aqlli kishilarning safida bo‘lging kelsa, xar kuni bir marta, yo haftada bir marta, hech bo‘lmasa oyida bir marta o‘zingga o‘zing hisob ber! Utgan umring- ni qanday o‘tkazibsan: na ilmga, na jamiyatga va na o‘zingga foydali biror ish qilibsanmi? Yo esa kanday qilib o‘tkazganligingni o‘zing ham sezmay kolibsanmi?