O‘zbekiston geografik joylashuviga ko‘ra (dengizdan uzoqda) yod yetishmaydigan mintaqa hisoblanadi. “Yorqin millat” yodlash dasturiga ko‘ra, yodning kunlik minimal dozasini (100 mkg) olish uchun respublikaning kichik aholisi kuniga 3,6 kg xurmo, 2,1 kg yong‘oq yoki 6,3 kg olma iste’mol qilishi kerak.
Bu haqiqatda qanday ko‘rinishini tasavvur qilish qiyin. Shuning uchun mutaxassislar, ayniqsa, bolalar, o‘smirlar, homilador va emizikli ayollar uchun yod qo‘shimchalarini doimiy ravishda qabul qilish kerakligini ta’kidlaydilar.
Yodni qanchalik tez-tez, qaysi dozada va kunning qaysi vaqtida qabul qilish kerak ? U kimlarga mumkin emas va uning haddan tashqari dozasi qanday xavf tug‘diradi? Sputnik muxbiri bu va boshqa savollarga Respublika ixtisoslashtirilgan endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi bolalar endokrinologiyasi bo‘limi mudiri Muxlisa Shariksiyevadan javob oldi.
Muxlisa Shoriksiyeva
© Iz lichnogo arxiva Muxlisi Shoriksiyevoy
— Insonda yod yetishmasligini qanday bilib olish mumkin?
— Elementning o‘tkir tanqisligi bilan qalqonsimon bez o‘z vazifalarini bajarishni to‘xtatadi. Natijada, yod tanqisligi kasalliklarining butun majmuasi paydo bo‘ladi. Kattalarda bu qalqonsimon bezning kengayishi (bo‘qoq) va uning funksiyalarining pasayishi, beparvolik, xotira buzilishi va ish qobiliyatining pasayishi bilan namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, ich qotishi va teri qurishi mumkin. Ayollarda yod yetishmasligi homiladorlik yoki bepushtlik, hayz davrining buzilishiga olib kelishi mumkin.
— Organizmda bu mikroelementning haddan tashqari dozasi borligini qanday bilish mumkin?
— Agar odam uzoq vaqt davomida katta miqdorda yod qabul qilsa, qalqonsimon bez ortiqcha miqdorda gormonlar ishlab chiqara boshlaydi. Bu gipertiroidizmga olib kelishi mumkin. Uning belgilari - asabiylashish, tashvish va terlashning kuchayishi, tez yurak urishi va vazn yo‘qotishdir.
— Organizmda yod yetishmasligi/ortiqchaligini aniqlash uchun qanday tahlillarni o‘tkazish kerak?
— Men endokrinolog bilan majburiy konsultatsiyani tavsiya qilaman. Va faqat tekshiruvdan so‘ng va shifokor tomonidan belgilangan qalqonsimon gormonlar darajasini tekshiring. Bu ularning ortiqcha yoki yetishmasligini aniqlashning yagona yo‘li.
Muxlisa Shoriksiyeva
© Iz lichnogo arxiva Muxlisi Shoriksiyevoy
— Yod tanqisligi bolalarga qanday ta’sir qiladi - asosiy belgilar?
— Homilador va emizikli onalar yod tanqisligidan boshqalarga qaraganda ko‘proq aziyat chekishi mumkin. 16 haftagacha bo‘lgan homilada qalqonsimon bez yo‘q. Va embrion hayotning birinchi kunlaridanoq onaning qalqonsimon gormonini iste’mol qiladi. Homilador ayolda ushbu gormonning yetishmasligi, birinchi navbatda, asab tizimining shakllanishiga va bolaning keyingi aqliy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Kelajakda yod yetishmasligi uning maktabdagi faoliyatiga ta’sir qilishi mumkin.
Yod tanqisligining yengil darajasida ham bolaning IQ darajasi 10-15 ball past bo‘ladi.
O‘smirlarda yod tanqisligi jismoniy rivojlanishning kechikishi (xususan, past bo‘y), maktab materialini o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar va surunkali kasalliklarga moyilligi bilan namoyon bo‘ladi. Qizlarda uning yetishmovchiligi hayz davrining muntazamligiga ta’sir qiladi.
— Yodni mustaqil qabul qilish mumkinmi?
— Tarkibida yod bo‘lgan preparatlar shifokor retseptisiz sotiladi va O‘zbekistonning barcha aholisiga tavsiya etiladi. Tanadagi yodni to‘ldirish uchun dengiz mahsulotlari, masalan, dengiz o‘tlarini iste’mol qilish va tuz g‘orlariga borish kerak degan fikr bor.
Ammo ma’lumki, dengiz mahsulotlari bo‘lgan hududlarda ham ozgina yod tanqisligi mavjud. Yodni tabletkalar shaklida iste’mol qilish yanada samaralidir, bu biz qabul qiladigan qat’iy dozani ko‘rsatadi, deb o‘ylayman. Ammo hech qanday holatda yod dozasini o‘zingiz oshirmasligingiz kerak, bu jiddiy oqibatlarga olib keladi.
— Kuniga qancha yod kerak va kerakli dozani qanday aniqlash mumkin?
— Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tavsiyalariga ko‘ra, bir yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun 90 mkg, 2 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun 110-130 mkg, 7 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun 130-150 mkg, o‘smirlar va kattalar uchun - 150-200 mkg, homilador va emizikli ayollar - 250-300 mkg.
Bunday holda, yod hayot davomida olinishi kerak. Hatto keksa odamlarda Alsgeymer kasalligi oldini olish uchun.
— Yodga allergiya bo‘lishi mumkinmi va uning asosiy belgilari qanday?
— Yodga allergiya juda kam uchraydi. Allergiya reaksiyasi og‘izda metall ta’mi, shilliq qavatlarning shishishi va yallig‘lanishi (yod bilan bog‘liq rinit, konyunktivit, bronxit), yod bilan qo‘zg‘atadigan isitma, yoddan kelib chiqqan ugri bilan namoyon bo‘ladi; ba’zi hollarda - Kvinke shishi, eksfoliativ dermatit.
— Preparatni qancha vaqt ichish kerak?
— Poskolku mi jivem v regione s defitsitom yoda, to nujno prinimat preparat yoda postoyanno v sleduyushix dozirovkax — 500 mkg dlya detey do 6 let i 1000 mkg dlya podrostkov i vzroslix odin raz v nedelyu. Pri etom ya rekomenduyu 1-2 raza v god proxodit profilakticheskie osmotri u endokrinologa ili semeynogo vracha.
Biz yod tanqisligi bo‘lgan mintaqada yashayotganimiz sababli, yod qo‘shimchalarini doimiy ravishda quyidagi dozalarda qabul qilishimiz kerak: 6 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun 500 mkg va o‘smirlar va kattalar uchun haftada bir marta 1000 mkg. Shu bilan birga, yiliga 1-2 marta endokrinolog yoki oilaviy shifokor tomonidan profilaktik ko‘rikdan o‘tishni tavsiya qilaman.