TOShKENT, 4 avg — Sputnik. Dunyoning eng yirik iqtisodiyotiga o‘n yillar davomida eng yuqori kredit reytingi (AAA) berilib kelingan edi. Ammo cheksiz qarz muammolari va o‘sib borayotgan budjet taqchilligini e’tiborsiz qoldirish qiyin. “Fitch” xalqaro agentligi so‘nggi 30-yil ichida birinchi marta AQShning to‘lov qobiliyatini pasaytirdi. Oq uy bundan hayratda.
Tiyinmas ishtaha
AQShning xorijiy valyutadagi uzoq muddatli emitent defolt reytingi AAA dan AA+ ga tushirildi. Bu holat 1994-yildan beri sodir bo‘lmagan edi.
Suveren kredit reytingi davlatning o‘z moliyaviy majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq bajarishga tayyorligini baholash vositasidir. Aslida esa defolt ehtimolini anglatadi.
AAA alohida to‘lov qobiliyatini va qarz bo‘yicha defoltning minimal riskini anglatadi. “Fitch” uni har yili AQShga tayinlagan. Hozirgi qaror vaziyat yomonlashganini tan olishdir. Hozircha ahamiyatsiz darajada bo‘lsa ham.
Agentlik buning asosiy sabablarni ko‘rsatdi: katta qarz yuki va mumkin bo‘lgan qarz olish chegarasining cheksiz o‘sishi, budjet taqchilligining ko‘payishi, retsessiya ehtimoli. Bu omillar, jumladan, davlatning to‘lov qobiliyati va budjet nazoratiga “ishonchni susaytiradi”, deydi tahlilchilar.
“Reytingning pasayishi kelgusi uch yil ichida fiskal holatning kutilayotgan yomonlashuvini, umumiy davlat sektorining yuqori va o‘sib borayotgan qarz yukini hamda so‘nggi ikki yil ichida AA va AAA reytingiga ega bo‘lgan davlatlarga nisbatan davlat moliyasini boshqarish sifatining yomonlashuvini aks ettiradi”, — dedi “Fitch”.
AQSh moliya vazirligi hayron bo‘ldi, “Fitch” qarorini asossiz va ahamiyatsiz deb atadi. Oq uy g‘azablandi va ular agentlik bilan mutlaqo rozi emasliklarini bildirdilar, chunki ular bayonotda “eskirgan ma’lumotlardan” foydalanganlar degan fikrga keldilar.
Faqat raqamlar
Ammo raqamlar haqiqatni ko‘rsatib turibdi. Iyun oyida, uzoq davom etgan kurashdan so‘ng, Kongress qarz olishni davom ettirish uchun qarz chegarasini YaIMning 120 foizigacha ko‘tardi. 2024-yilda Xalqaro valyuta fondi prognoziga ko‘ra, 125, 2025-yilda - 129, 2028-yilda - 136 bo‘ladi.
Ikkinchi chorakda budjet taqchilligi YaIMning 8,4 foiziga yaqinlashdi. Bayden ma’muriyati sakkiz hafta ichida davlat qarzini 1,8 trillion dollarga oshirdi.
AQSh kamomadni qoplash uchun ko‘proq qarz olish ilinjida va qarzga xizmat ko‘rsatish xarajatlari allaqachon 970 milliard dollarga etgan (YaIM ning 3,6 foizi).
“Obligatsiyalar bo‘yicha foizlarni to‘lash uchun bir trillionga yaqin mablag‘ sarflanadi. Tez orada mamlakatda yig‘ilgan soliqlarning deyarli yarmi bunga yo‘naltiriladi. 2024-yilda qarzga xizmat ko‘rsatish budjet daromadlarining 15 foizini egallaydi”, — deydi “Capital Lab” hamkori Yevgeniy Shatov.
Yalpi ichki mahsulotning 120 foizini taqqoslanadigan reytingga ega mamlakatlar uchun o‘rtacha ko‘rsatkichdan 2,5 baravar ko‘p qarz iqtisodiyotning zaifligini sezilarli darajada oshiradi, deya qo‘shimcha qiladi tahlilchi.
Bularning barchasi 2023-yilning to‘rtinchi choragida boshlanishi prognoz qilinayotgan iqtisodiyotdagi “yengil retsessiya” kutilayotgan bir paytda sodir bo‘ldi.
Uzoq kutishdi
“Fitch” ning qarori ancha oldin tayyorlanayotgan edi. Aftidan, so‘nggi turtki davlat qarzining chegarasi haqidagi siyosiy munozaralar bo‘ldi.
Qarz olish limitini oshirish yoki muzlatish bo‘yicha kelishuvga erishilmagani AQShning majburiyatlarni o‘z vaqtida bajarishga tayyorligini shubha ostiga qo‘yadi, deb ta’kidlaydi “Capital Lab”.
“Muammoni hal qilish uchun budjet xarajatlarini, ayniqsa, ijtimoiy dasturlarga mablag‘larni qisqartirish, boylar va korporatsiyalar uchun soliqlarni oshirish, soliq tushumlarini oshirish uchun iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish kerak bo‘ladi. Fiskal konsolidatsiya bo‘yicha chora-tadbirlar majmuini bosqichma-bosqich barqarorlashtirish va shu yo‘sinda qarzni kamaytirish mumkin. Faqat hech kim buni qilmaydi”, — deydi Vladislav Antonov, “BitRiver” moliyaviy tahlilchisi.
“Alfa-Foreks” bosh direktori Guzel Protsenkoning so‘zlariga ko‘ra, agentlik AQSh fond bozori va dollarga zarba berilishidan qo‘rqib, reytingni pasaytirishni ataylab kechiktirgan.
Qanday bo‘lmasin, Amerika muammolari uzoq vaqtdan beri xalqaro agentliklarning nishoni ostida. 2011-yilda “S&P” AQShning uzoq muddatli kredit reytingini pasaytirgan. “Moody’s” eng yuqori reytingni saqlab qolmoqda, ammo prognoz o‘n yildan beri salbiy holatda.
Xavflar ortdi
AQSh fond bozori “Fitch” ning qaroriga pasayish bilan munosabat bildirdi, keyin esa jahon fond va tovar bozorlari pasaydi. Umuman olganda, birja va bozorlar deyarli tinch munosabat bildirildi. Rossiyada ham.
“Dollar “xavfsiz boshpana” maqomini saqlab qolmoqda, AQShning kredit reytingi va dunyodagi eng yirik iqtisodiyotdagi stavkalari butun dunyo bo‘ylab investorlar uchun asosiy yo‘nalish bo‘lib xizmat qilishda davom etmoqda”, — deya tushuntiradi Yevgeniy Shatov.
Boshqa tomondan, bu institutsional investorlar uchun juda salbiy belgidir. Endi AQSh suveren qarziga investitsiyalar kiritish mutlaq xatarsiz deb hisoblanmaydi.