Bir yil oldin tuzilgan va bir necha bor uzaytirilgan shartnomani uzaytirishni rad etish to‘g‘risidagi qarorni Vladimir Putin o‘tgan haftada qabul qilgan edi va prezident buning sabablarini ochiqchasiga tushuntirdi: Rossiyadan qishloq xo‘jalik mahsulotlari va o‘g‘itlar eksporti shartlariga rioya qilmaslik.
Rajab Toyyib Erdo‘g‘on hali ham don bitimining muddatning uzaytirilishiga umid qilmoqda – endi esa yangilanishiga: Turkiya va Ukraina bitimdan asosiy foyda ko‘rgan davlatlar edi. Nima uchun Rossiya hozir shartnomani uzaytirishdan bosh tortdi va shartnomani uzaytirish uchun imkoniyatlar bormi?
Bu kelishuv Rossiya uchun uzoq vaqtdan beri foydasiz bo‘lib kelgan va undan aslida ertaroq voz kechish kerak edi. Rossiya G‘arbning bizning qishloq xo‘jaligi eksportiga qo‘yilgan sanksiyalarni bekor qilish istagi haqida hech qanday illyuziyaga ega emas edi, lekin shunday bo‘lsada bitimni bir necha bor uzaytirdi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti homiyligidagi kelishuv G‘arb targ‘ibotining Rossiya oziq-ovqat narxining ko‘tarilishi uchun javobgar ekanligini va umuman dunyoni, ayniqsa, rivojlanayotgan dunyoni ochlikdan o‘ldirishni xohlayotganini da’vo qilishining oldini olishi kerak edi. Bu ayblovlarni shunchaki rad etib bo‘lmaydi - global janubdagi mamlakatlar haqiqatan ham Rossiya va Ukraina bug‘doyining eksportiga juda bog‘liq. Shu bois Moskva uchun G‘arb bo‘lmagan dunyoga – ularning hamdardligi uchun biz va G‘arb o‘rtasida kurash olib borilayotgan – biz uning muammolarini tushunishimizni va ularni hal qilishga tayyorligimizni ko‘rsatish muhim edi. Ammo biz buni yolg‘iz o‘zimiz qila olmaymiz, agar G‘arb bizning qishloq xo‘jaligi eksportimiz yo‘lidagi to‘siqlarni olib tashlamasa, biz abadiy kutmaymiz. Hama o‘z majburiyatlarni bajarsa - shartnoma qayta tiklanadi.
Bizning sabrliligimizning ikkinchi sababi — Turkiya bilan munosabatlar edi: Rossiya uchun Rajab Erdo‘g‘anning qayta saylanishi muhim edi va bu sodir bo‘lgach, kelishuvni uzaytirish zarurati yo‘qoldi. Kelishuv Turkiya uchun katta ahamiyatga ega bo‘lsada, Erdo‘g‘an G‘arbga Rossiya kompaniyalariga nisbatan sanksiyalarni olib tashlashga ta’sir o‘tkaza olmadi. Biroq, ehtimol, u Rossiya o‘z mamlakati bilan munosabatlari uchun bitimni uzaytirishda davom etishiga ishongandir. Turkiya prezidenti kelasi oy Vladimir Putin bilan uchrashishni intiqlik bilan kutmoqda va kelishuvni qayta tiklashga erishishga umid qilmoqda. Lekin, buning uchun imkoniyatlar hozircha ahamiyatsizdek ko‘rinadi.
Turkiya Ukraina g‘allasini eksport qilish bizning roziligimizsiz, ya’ni hech qanday kelishuvsiz davom etishi bilan Rossiyani shantaj qila oladimi?
Nazariy jihatdan bunday variantlar mavjud: turk harbiy kemalari Odessadan Ukraina kemalarini kuzatib borishi mumkin. Ammo amalda bu Rossiya va Turkiya o‘rtasidagi harbiy to‘qnashuv yoqasida muvozanatni saqlashni anglatadi, chunki NATO mamlakatining kemalari bizning harbiy maxsus operatsiyamiz zonasida bo‘ladi. Moskva bir necha bor NATO davlatlari qurolli kuchlarining Ukrainadagi jangovar harakatlarda ishtirok etishiga yo‘l qo‘yilmasligi haqida ogohlantirgan va G‘arb qurollarini har tomonlama pompalasa, alyansdagi hech kim bevosita ishtirok etishga tayyor emas. Hozirgi sharoitda Turkiyaning bunday missiyasining insonparvarlik xususiyati qurolli kuchlardan foydalanishni oqlamaydi - Anqara buni yaxshi biladi.
Turkiya prezidenti harbiy mojaroni maksimal darajada xavf ostiga qo‘ymaydi va hech bo‘lmaganda Rossiya-Turkiya munosabatlarining buzilishini (yoki 2015-yil kuzida bizning qiruvchimiz Turkiya osmonida urib tushirilganidan keyin bo‘lgani kabi ularning muzlatib qo‘yilishini ham) xavf ostiga qo‘ymaydi.
Shu bois, Erdo‘g‘on Rossiya va G‘arb o‘rtasidagi savdo va logistika vositachisi sifatida Turkiyaning o‘ta foydali mavqeyini saqlab qolish uchun ham, katta muzokaralarning yangi bosqichida o‘z pozitsiyasini mustahkamlash uchun ham Putin bilan kelishuvni qayta tiklash bo‘yicha muzokaralar olib borishga harakat qiladi. G‘arb bilan (bu NATO Shvetsiyaga qabul qilish masalasi fonida sodir bo‘lmoqda).
Rossiya o‘z navbatida Turkiya bilan ko‘p mavzular chambarchas bog‘langan – iqtisodiydan geosiyosiygacha, gaz quvurlaridan tortib Suriyagacha bo‘lgan murakkab va zarur o‘yinni davom ettiradi.
Shu bilan birga, kelishuvning hozirgi to‘xtatilishi ham, uning qayta tiklanishi ham, aslida, bizning Ukraina bo‘yicha rejalarimiz bilan hech qanday aloqasi yo‘q. maxsus operatsiya uning asosiy maqsadlariga erishguniga qadar davom etadi: Ukrainani demilitarizatsiya va denatsifikatsiya qilish, uning g‘arbparast hukumatini demontaj qilish. Ushbu maqsadlarga erishilgunga qadar, Ukraina g‘allasini tashiyotgan kemalar Odessani tark etadimi yoki yo‘qmi, yakuniy tahlilda Ukraina taqdiriga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. Bu Rossiya tarixi tarozisida allaqachon hal qilingan - hech qanday kelishuv, G‘arb qurollari, yoki turk o‘yinlari uni qutqara olmaydi.