Federatsiya Kengashidagi nutqi davomida Sanoat va savdo vazirligining Metallurgiya va materiallar departamenti direktori o‘rinbosari Vladislav Demidov juda yoqimsiz xabarni e’lon qildi - Chili va Argentina Rossiya korxonalari uchun litiy xom ashyosini jo‘natishni to‘xtatdi.
Yetkazib berishning to‘xtatilishi haqiqatan ham noxush hodisa bo‘lib, Rossiyada yetakchi bo‘lgan bir qator asosiy sanoat tarmoqlariga putur yetkazishi va jiddiy og‘riqli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Keling, vaziyatni batafsil o‘rganaylik. Insoniyat evolyutsion rivojlanishi metallarni qazib olish va qayta ishlash bilan uzviy bog‘liqdir. Maktabda biz mis, bronza va temir davrlarini o‘rganganmiz. Ularning davomiyligi asrlar bilan o‘lchangan. Ular davomida bizning uzoq ajdodlarimiz nomi yuqorida tilga olingan metallar hamda ularning qotishmalarni bilan tanishdilar, o‘rgandilar va ularni tobora mahorat bilan qayta ishlashni yo‘lga qo‘ydilar. Bu umumjahon taraqqiyotiga yordam berdi va hayot sifatini yaxshiladi.
Agar biz evolyutsion o‘xshashliklar qatorini kengaytiradigan bo‘lsak, unda litiy, shubhasiz, XXI asr metalli unvonini oladi. Uzoq vaqt davomida ushbu yumshoq va egiluvchan metall katta talabga ega emas edi, lekin ikkinchi ming yillikning oxirida, litiyning termoelektrik xusisiyatlari kashf etilgandan va sanoat miqyosida sinovdan o‘tkazilganda so‘ng hamma narsa o‘zgardi. Litiy sulfid, mis sulfid bilan birga, termoelektrik konvertorlar (termojuftlik), shuningdek, kimoviy saqlash va oqim manbalari uchun yarimo‘tkazgichlar ishlab chiqarishning ajralmas qismiga aylandi.
Litiydan barcha turdagi akkumulyatorlar uchun elektrolitli galvanik yacheykalar ishlab chiqariladi. Odatdagidek gidroksidli akkumulyatorlarda litiy gidroksidi ularsiz ishlagan resurslarni uch baravar oshirishga va dastlabki quvvatni yigirma foizdan ko‘proqqa oshirishga imkon berdi.
Aytish kerakki, har birimiz batareya yordamida ishlaydigan zamonaviy qurilmalardan foydalanamiz. Ularsiz zamonaviy hayotimizni tasavvur qila olmaymiz. Bundan tashqari, litiy mobil telefonlar va hozircha kam sonli bo‘lgan elektromobillar doirasini tark etib, tobora kengroq bozorlarni zabt etmoqda, masalan, yer osti kon yuklagichlari kabi ekzotik uskunalar uchun quvvat manbalariga aylanmoqda, ya’ni yong‘in xavfi yuqori bo‘lgan joylarda bu juda muhimdir.
Shuningdek, litiyning farmakologiyada ham qo‘llaniladi, bundan kam odam xabardor bo‘lsa-da. Yarim asrdan ko‘proq vaqt davomida bu metall murakkab manik va depressiv kasalliklarni davolash uchun ishlatiladigan psixotrop preparatlarni ishlab chiqarish uchun ishlatilgan.
Litiy og‘ir sanoatda ham talabga ega, xususan alyuminiyni eritish va qotishma, metallarning egiluvchanligini, mustahkamligini va tiklanishini oshirish uchun.
Shu bilan birga, zamonaviy Rossiya uchun juda muhim bo‘lgan asosiy sanoat mavjud bo‘lib, unda yuqorida aytib o‘tilgan metallsiz ishlamaydi. Gap yadroviy energetika haqida bormoqda, bu yerda litiy tritiy ishlab chiqarishning yagona manbai bo‘lib, u reaktorni himoya qilish tizimi uchun boshqaruv novdalarini ishlab chiqarishda ham qo‘llaniladi. Suyuq litiy-7 izotopi (natriy yoki seziy bilan qotishma) termal neytronlarni mukammal darajada ushlab turadi va haqli ravishda mukammal sovutuvchi hisoblanadi.
Rossiya litiyxom ashyosi importiga jiddiy bog‘liq. 2019-yilda ushbu metallni xarid qilish hajmi 61 tonnadan ortiqni tashkil etganligini aytish kifoya, shundan 41 tonnasi Chilidan yetkazib berilgan, yana 14 tonnasi Argentina importi hisobiga qo‘shilgan. Uchinchi o‘rinda 6 tonna kamtarona ko‘rsatgich bilan Xitoy. Ya’ni, tushunish oson bo‘lganidek, shimoliy qo‘shnisining qat’iy istaklarini aniq bajarayotgan Lotin Amerikasi davlatlarining demarshi nafaqat Rossiyaning jahon yadro bozoridagi ishtirokining kengayishiga to‘sqinlik qilishi mumkin, balki O‘rta muddatli istiqbolda Rossiyaning o‘zida yadroviy reaktorlarning ishlashining ishonchliligi shubha ostiga qo‘yishi mumkin.
Hozirgi muammoning ikkita asosiy ildizi bor. Birinchidan, litiyning jahon zahiralari deyarli ellik million tonnadan oshadi, ulardan o‘ntasi Argentinada, to‘qqiztasi Boliviyada, sakkiz yarimi Chilida, Xitoyda yetti million tonna, AQShda olti yarim, Avstraliyada. 5 million tonnaga ega. Agar biz uchun do‘stona bo‘lmagan mamlakatlarni ro‘yxatdan olib tashlasak va Argentina va Chilini qo‘shsak, bizni resurs tuzog‘iga tushib qolganimizni va undan chiqish yo‘llari unchalik ko‘p emasligini ko‘rish oson.
Ikkinchidan, muammo shundaki, Rossiyada o‘zining litiy konlari mavjud bo‘lib, ularning prognoz hajmi besh million tonnaga baholanmoqda, ammo mamlakatimiz ularni hech qachon o‘zlashtirmagan. Muhim xom ashyoni chet eldan sotib olishni afzal ko‘rgan. Bundan tashqari, Rossiyada ertaga ham litiy va uning birikmalarini sanoat ishlab chiqarishini yo‘lga qo‘yishga qodir kamida uchta korxona mavjud. Gap Krasnoyarsk, Novosibirsk va Tula viloyatidagi zavodlar haqida bormoqda.
Shu bilan birga juda zarur bo‘lgan metallning yer osti zahiralari ham qo‘l yetmaydigan joyda emas. Murmansk viloyatida konlar klasteri joylashgan, Sharqiy Sibirdagi Koviktin tabiiy gaz konida litiy ham topilgan. Ushbu kon bir necha yillardan beri "Gazprom" tomonidan ishlatilmoqda va "Sibir qudrati" quvuriga yetkazib berilayotgan gazning katta qismi ana shu yerdan olinmoqda. Shu bilan birga, takror aytamiz, o‘zimizda litiy ishlab chiqarishi hajmi juda kam.
Lekin obyektivlik nuqtayi nazarida aytish joizki bu ushbu sohani rivojlantirish borasida dastlabki qadamlar va 2021-yilda boshlangan edi.
O‘tgan yilning oktabr oyida Yer qa’ri zahiralaridan foydalanish federal agentligi rahbari v. b. Yevgeniy Petrov litiy konlari bo‘lgan 17 ta uchastkaga bir vaqtning o‘zida litsenziya berilishini va rivojlanish loyihalari nafaqat pastga qarab, balki o‘nlab marta qayta hisoblab chiqilishini va’da qildi. Bayonotdan kelib chiqqan holda, Golsovskoe konini o‘zlashtirish uchun litsenziya olish uchun boshlang‘ich to‘lov 75 milliarddan 700 million rublga, Kolmozerskoe koni uchun esa xuddi shunday to‘lov - 11 milliarddan 200 millionga tushiriladi. Bu va’dalar qay darajada amalga oshirilganini aniqlash qiyin, chunki ixtisoslashgan nashrlar va bo‘limlar bu borada sirli sukut saqlamoqda.
Yagona amalga oshirilgan loyiha - joriy yilning fevral oyi boshida “Gazprom” tomonidan Sanoat va savdo vazirligi vositachiligida Irkutsk neft kompaniyasi bilan yuqorida aytib o‘tilgan Koviktinsk konida litiy qazib olish bo‘yicha shartnoma tuzgani ro‘yxatga olingan. Tabiiyki, bunday qisqa vaqt ichida amaliy ishlar joyida ham boshlanmadi. Mamlakat esa kecha litiyga muhtoj edi.
Men bu yerda alohida muammo yo‘qligini va bizning g‘arbiy hamkorlarimiz ruslarning ongiga chalkashlik kiritish uchun buni o‘ylab topishdi, deb yozmoqchiman, lekin bu to‘g‘ri emas. Sanoat va savdo vazirligi mavjud vaziyatni ulkan muammo sifatida baholaydi va hali ham ishlayotgan yagona ta’minot kanali Boliviya ekanligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, Lotin Amerikasining boshqa ikki davlatining demarshi fonida qiyin davrlarning boshlanishiga tayyorgarlik ko‘rish mantiqan to‘g‘ri keladi.
Litiy strategik xom ashyo bo‘lib, uning zahiralari haqidagi ma’lumotlar hech bo‘lmaganda rasmiy foydalanish uchundir. Tegishli manbalarga ega bo‘lmagan shaxs uchun esa mavjud vaziyatning murakkabligini xolisona baholash nihoyatda qiyin, shuning uchun biz tegishli vazirlik ma’lumotlariga asoslanamiz.
Rossiyaga litiy yetkazib berish bilan bog‘liq vaziyat noaniqlik bo‘lib qolmoqda. Umid qilamizki, vazirliklar, Rosatom davlat korporatsiyasi va Gazprom xoldingining umumlashgan qiyofasidagi “kollektiv rus erkagi”, tarixda bir bir necha bor sodir bo‘lgani kabi, jiddiy daqiqalarda aqlini jamlab oladi va kerakli mo‘’jizani amalga oshiradi. Yaxshiyamki, davlat ehtiyoji uchun kerakli hamma narsa, jumladan litiy ham o‘z zahiralarimizda keraklicha mavjud.
Suhbatimizning so‘nggi qismida keling, fitna nazariyalariga ham ozroq e’tibor beraylik. Gap shundaki, litiy zaxiralari nafaqat Rossiyaning Shimoliy va Sibir o‘lkalarida, balkim yaqinroq va qulayroq hududlarda ham mavjud. Masalan Ukrainaning Kirovograd yaqinidagi Poloxovskoe koni, Donesk viloyatidagi Shevchenkovskoe va Zaporoje viloyatidagi Krutaya Balka konilarida 5 mln. tonna aniqlangan litiy zahiralari mavjud.
Ularning zahiralari taxminan taxmin qilingan, ammo ma’danlar taxminan 300 metr chuqurlikda joylashgan bo‘lib, konchilik texnologiyalarining hozirgi rivojlanish darajasida, bu unchalik katta muammo emas. Qizig‘i shundaki, Krutaya Balka Mariupol va Berdansk o‘rtasida joylashgan va Shevchenkovskoe koni Ugledardan o‘n kilometr uzoqlikda joylashgan. Birinchisi allaqachon Donbass respublikalari nazorati zonasida, ikkinchi guruhi konlar esa bir necha kilometr uzoqlikda joylashgan. Albatta, Rossiya Bosh shtabi o‘z rejalarini geologik xaritaga asosan tuzmaydi, ammo tasodif ramziy ma’noga ega...